آثار و اندیشه های قاضی نعمان، یکی از اندیشوران فرقه اسماعیلیه

قاضی نعمان از شخصیتهای شناخته شده در محافل امامی است و در حالی که پاره ای منابع از وی در شمار مشاهیر شیعیان اسماعیلی یاد می کنند، برخی حتی او را از شیعه امامیه قلمداد کرده اند و برخی از منابع طرفدار اسماعیلیه نیز پیشنیه دینی و مذهبی قاضی نعمان را به تقیه معنا می کنند. نام کامل او ابوحنیفه بن ابی عبدالله محمد بن منصور بن حیون تمیمی مشهور به قاضی نعمان یا ابوحنیفه شیعی و برخاسته ازخاندانی مشهور به دانش  و فضل است. ولادت او درحدود 290ق./ 903م. بوده، درگذشت وی را به سال 363 ق./ 974م. و نیز 351ق./ 962م. روایت کرده اند، هر چند از این میان روایت نخستین مشهورتر است.  اما صرف نظر از این اختلاف نظرها آنچه در مورد قاضی نعمان بی تردید پیداست این است که وی حدود 313ق./ 925م. به خدمت عبیدالله مهدی در آمد و سپس به چهار خلیفه نخست فاطمی در سمتهای مختلفی چون خازنی کتابخانه قصر و قاضی طرابلس و منصوریه خدمت گزارد و در دوره معز به اوج نام آوری خود رسید. او در همین دوره و در شرایطی که داعیانی احادیث برساخته را ترویج می کردند، به فرمان معز کتاب مهم خود دعائم الاسلام را فراهم ساخت و این کتاب بعدها عمده ترین یا یگانه منبع فقه اسماعیلی شد و در میان اثنی عشریه نیز شهرت و اعتبار یافت. به رغم آنکه بخشی از آثار قاضی نعمان از میان رفته، اما او میراث گرانبهایی از دانش و فرهنگ را برای اسماعیلیان برجای نهاده است. ادریس عماد الدین داعی اسماعیلی از42 کتاب برای او نام برده و در منابع متأخر نیز ایوانف در گزارش خود درباره  منابع ادبیات اسماعیلی فهرست منقحی از آثار او فرارو نهاده است.  این فهرست شامل کتابهایی در فقه، اخبار و روایات، رد بر مخالفان، عقاید و سرانجام تاریخ و مواعظ است و افزون بر47 اثر مسلم، چهار اثر دیگر را نیز به او منسوب است در بر می گیرد. از این میان برجسته ترین آثار او عبارتند از: 

1- دعائم الاسلام: این کتاب که در دو جلد تألیف یافته و در جلد نخست آن به عبادات و در جلد دوم به معاملات پرداخته شده از همان دوران معز، متن بنیادین فقه اسماعیلی بوده و هنوز نیز مهمترین منبع فقهی اسماعیلی بویژه نزد اسماعیلیان طیبی و از جمله بهره های هند است. این کتاب را آصف فیضی در دو جلد در قاهره منتشر کرده و احادیث آن در منابع شیعه اثنی عشری نیز مورد توجه و استناد است.

2- الهمه فی آداب اتباع الائمه: این کتاب در بردارنده مباحثی در زمینه امامت و وظایف مردم در برابر امام است و کامل حسین آن را در قاهره منتشر کرده است.

3-اساس التأویل: این کتاب از منابع فاطمی در زمینه تفسیر یا تأویل باطنی قرآن کریم است و عارف تامر آن را در سال 1960 م. در بیروت منتشر کرده است.

4- رساله افتتاح الدعوة: این کتاب قدیمترین اثر در ادبیات اسماعیلی است که به سال 346ق. تألیف یافته و در بردارنده تاریخ تحلیلی دوره نخست فاطمیان مصر و شرایط و اوضاع استقرار این خلافت است. خانم وداد القاضی در سال 1970م. چاپ این اثر را در بیروت به انجام رسانده است.

5- اختلاف اصول المذهب: این کتاب در بردارنده مبانی و روش استنباط احکام از دیدگاه امامیه است و مولف در آن به نقد ادله عقلی معتبر نزد مذاهب فقهی اهل سنت و اثبات انحصار طرق احکام به قرآن و سنت معصومین می پردازد. این کتاب را نیز مصطفی غالب در 1973 م. در بیروت چاپ کرده است.

6- تأویل الدعائم: قاضی نعمان در این کتاب به تأویل باطنی احکام و مقررات شریعت می پردازد. هرچند دفتر زندگی مولف پیش از به پایان بردن این کتاب بسته شده اما به هر روی این کتاب یکی از مهمترین آثار اسماعیلی در زمینه تأویل احکام ظاهر و بیان معانی نهفته و درونی آنهاست. کتاب تأویل الدعائم را محمدحسن اعظمی در سال 1969 م.  در قاهره به چاپ رسانده است. در شرایطی که داعیان و متفکران اسماعیلیه شرق به فلسفه و مباحث شناخت، خلقت، ابداع و همانند آن پرداخته اند، اهمیت کار قاضی نعمان نماینده متفکران و داعیان اسماعیلی فاطمی، در فراهم نهادن سامانی روشن و مدون برای فقه اسماعیلی است، به گونه ای که دعائم الاسلام او هنوز جای خود را در میان اسماعیلیان و در حوزه فقه و اصول به کتابی دیگر نداده است.