بررسی آثار و اندیشه های شیخ طوسی

شیخ طوسی نام کامل ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی است و از او با نام شیخ الطائفه و گاه به طور مطلق شیخ یاد می شود. او که خود سر فضل دوره ای نو در تاریخ تحول فکری شیعه بویژه در عرصه فقه و اصول به شمار می رود در سال 384ق./ 994م.  یا 385ق./ 995م. در طوس دیده به جهان گشود. وی بیست و سه سال دوره آغازین زندگی را در طوس گذرانده سپس در سال 408ق./1017م. راهی بغداد شد و در آن شهر بود که از محضر کسانی چون شیخ مفید (د.413ق.)، سید مرتضی ( د. 436ق.)، و ابن غضائری (د. 411ق.) بهره برد. او همچنین در این مدت از مشایخی چون ابن عبدون بزاز (د.432ق.)، ابن حمامی (د.439ق.)، ابن فحام ( د.408ق.)، قاضی علی بن محسن تنوخی (د.447ق.)، ابن ابی الفوارس بغدادی ( د.412ق.)، محمد بن محمد بن علی عبیدلی نسابه (د.437ق.)، ابوالفتح هلال بن محمد بن کسکری بغدادی معروف به صفار( د. 414ق.) حدیث شنید و علم آموخت.

در میان استادان و مشایخ طوسی عالمانی از هر دو طایفه سنی  و شیعه به چشم می خورند تا جایی که برخی گزارش کرده اند که شیخ در آغاز حیات علمی خود بر مذهب شافعی بود. به هر روی، شیخ طوسی زمانی افزون بر دو دهه از دانش سید مرتضی بهره جست و در محضر او بود و پس از درگذشت استادش در سال 436ق./ 1044م. خود جانشین وی شد و رهبری علمی شیعه را در اختیار گرفت. شیخ طوسی  پس از آن نیز به مدت دوازده سال دیگر در بغداد ماند و در این مدت به پرورش شاگردان و نشر اندیشه شیعی پرداخت تا جایی که به روایت دزفولی در مقدمه مقابس الانوار شاگردان شیعی او بیش  از سیصد تن و از اهل سنت نیز تعداد بی شماری بوده اند. از آن جمله می توان از کسانی چون آدم بن یونس نسفی، احمد بن حسین بن احمد نیشابوری خزاعی ( د.480ق.)، اسحاق بن محمد بن حسن بن بابویه، اسماعیل بن محمد بن بابویه (د.500ق.)، تقی بن نجم حلبی ( د.447ق.)، حسن بن حسین بن بابویه مشهور به حسکا ( د. 512ق.)، حسن بن عبدالعزیز بن حسن جیهانی، ابوالحسن لولوی، ابو علی حسن بن محمد بن حسن طوسی (د. 511ق.)، فرزند ایشان و ملقب به مفید ثانی، حسن بن مهدی سلیقی، حسین بن فتح جرجانی، حسین بن مظفر حمدانی، سلیمان بن حسن صهرشتی، قاضی بن براج (د.481ق.)، محمد بن علی عثمان کراجکی (د. 449ق.)، و منصور بن حسین آوه ای یاد کرد.

دوران اقامت شیخ طوسی در بغداد دوره ای است که به تدریج آرامش و شکوه شیعه رو به نابودی نهاد. برای نمونه این ناآرامیها از دوره سید مرتضی سبب بود تا در سال416ق./1025م. و پس از مرگ شرف الدوله جانشینی ابو طاهر جلال الدوله در شورشهایی که از سوی عیاران برپا شد خانه سید طعمه آتش شود، یا در سال 422ق./ 1031م. و در پی مرگ قادر عباسی و بر کرسی نشستن قائم، میان اهل سنت و شیعیان بغداد درگیری و جنگ رخ دهد و به دنبال چیرگی اهل سنت محله شیعه نشین کرخ و خانه سید مرتضی غارت شد، و همچنین در سال 448ق./1056م. خانه شیخ طوسی طعمه آتش شد و بدینسان شیخ بناگزیر این شهر را ترک گفت و راهی نجف شد. شیخ تا پایان عمر یعنی سال 469ق./1067م. یا 458ق./1065م. در نجف بود و گرد آمدن اصحاب بر مجلس درس او آغازی بر تشکیل حوزه مقدس اشرف شد.

شیخ طوسی آثار فراوانی از خود برجای گذاشت، چونانکه در جستارهای متأخر، از حدود پنجاه اثر برای وی نام برده شده است. از این میان، گذشته از دو اثر بزرگ التهذیب و الاستبصار که در شمار مجموعه های حدیثی معتبر نخستین و در واقع دو عنوان از چهار عنوان کتب اربعه شیعه را به خود اختصاص می دهد، شماری از آثاری شیخ به مباحث کلام و عقاید اختصاص دارد که مهمترین آنها عبارتند از:

1- تلخیص الشافی: این کتاب گزیده ای از الشافی سید مرتضی است که در آن شیخ افزون بر نقل دیدگاههای علم الهدی، دیدگاههای ویژه خود را نیز ابراز داشته است.

2- تمهید الاصول: این کتاب شرحی بر بخش نخست جمل العلم و العمل سید مرتضی است که به عقاید شیعه می پردازد و در قالبی همانند با عقیده نامه های اهل سنت اندیشه های شیعه را در مسائل  مختلف عقیدتی بیان می کند. این کناب از این جهت با آثاری چون شروح متوسط العقیده النسفیه قابل مقایسه است.

3- رساله فی الاعتقادات: این رساله که خود یک عقیده نامه مختصر شیعی است دیدگاههایی را در باب مسائل عقیدتی بیان می کند.

با این همه، در مجموعه آثار و افکار شیخ الطائفه تمایل به استقلال هرچه بیشتر شیعه و دانش شیعی در برابر اهل سنت رخ می نماید. هرچند در مباحثی چون حدیث، اصول فقه، و نیز رجال شیعه، شیخ طوسی نماینده شیعه در روزگار خود است و بیشتر از این دیدگاه به او استناد می شود، اما رساله ها و کتابهای کلامی شیخ و رویکرد او در این آثار هم در جای خود نماینده ای از اندیشه کلامی شیعه است، هرچند عنصری ویژه را به آنچه استادان او (مفید و مرتضی) در این زمینه فراروی نهاده بودند نیفزوده باشد.