آثار و اندیشه های شیخ صدوق

شیخ صدوق که نام کاملش ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه مشهور به صدوق و ابن بابویه است. او در قم که یکی از کانونهای اندیشه شیعی بود دیده به جهان گشود و در دور آغازین حیاتش در محضر پدرش علی بن حسین بن موسی بن بابویه که گاه  از او نیز با نام ابن بابویه یاد می کنند و در آن زمان پیشوای قمیین بود، و همچنین نزد محمد بن حسن بن احمد بن ولید و حمزه بن محمد احمد به تلمذ نشست و این دوره حدود بیست سال به درازا انجامید. صدوق پس از این دوره سفرهای خود را آغازید و تا پایان عمر به نواحی و مراکز مهمی چون ری، استرآباد، گرگان، نیشابور، مشهد، مرورود، سرخس، ایلاق، سمرقند، فرغانه، بلخ و فرارود، همدان، بغداد، کوفه، فید، مکه و مدینه سفر کرد و در یکی از این سفرها در محضر بزرگان، حدیث شنید. آغازین سفر او پس از سال 339ق./950و951م. به مقصد ری به دعوت رکن الدوله دیلمی انجام پذیرفت و در آنجا از کسانی همانند ابوالحسن محمد بن احمد بن علی مشهور به ابن جراره برذعی، یعقوب بن یوسف یعقوب، احمد بن محمد بن صفر صانغ و ابوعلی بن عبدربه رازی اخذ حدیث کرد. چونانکه در استرآباد از ابوالحسن محمد بن قاسم، ابومحمد بن محمد استرآبادی، ابو محمد عبدوس بن علی عباس و محمد بن علی استرآبادی، در نیشابور از ابوعلی عطار، ابو منصور احمد بن ابراهیم بن بکر خوزی، ابوالطیب حسین بن احمد بن محمد رازی و ابوسعید محمد بن حسن محمد قمی، در مرورود از ابویوسف رافع بن عبدالله بن عبدالملک و ابوالحسن محمد بن علی بن شاه، در سرخس از ابونصرمحمد بن احمد بن ابراهیم بن تمیم سرخسی، در بغداد از ابوالحسن علی بن ثابت دوالیبی، و ابومحمد حسن بن محمد بن یحیی علوی معروف به ابن ابی طاهر، در کوفه از محمدبن بکران نقاش و کسانی دیگر، در فید از ابو علی احمد بن ابی جعفر بیهقی، در بلخ از ابوعبدالله حسین بن محمد اشنانی رازی و کسانی دیگر، در ایلاق از ابوالحسن محمد بن عمروبن علی بصری و ابومحمد شاشی و ابوالحسن علی بن عبدالله اسواری حدیث شنید، و در دیگر شهرهای فرارود نیز از مشاهیر آن سامان اخذ حدیث کرد.

در همین ایلاق بود که شیخ صدوق با شریف ابوعبدالله محمد بن حسن معروف به نعمت ملاقات کرد و پس از سخن به میان آمدن از من لایحضره الطیب رازی (د.364ق.) بر آن شد من لایحضره الفقیه را تألیف کند. صدوق  از مشایخ فراوانی نقل حدیث کرد تا جایی که شمار مشایخ او را به 252 تن رسانده اند. شمار فراوانی نیز از محضر او کسب علم و اخذ حدیث کردند که از آن جمله می توان از ابومحمد بن احمد بن محمد هیثم عجلی رازی صاحب الجامع فی الحدیث، ابوعلی حسن بن محمد شیبانی قمی مولف تاریخ قم، ابوعبدالله حسین بن عبیدالله بن ابراهیم غضائری، شیخ مفید و علی بن احمد عباس پدر نجاشی، رجالی مشهور نام برد.

شیخ صدوق در سال 381ق./ 991م. و به روایتی نیز 391ق./ 1001م. در ری درگذشت و در همان شهر به خاک سپرده شد. از شیخ صدوق آثار فراوانی برجای مانده است،  شیخ طوسی مجموع آثار او را سیصد اثر دانسته و خود از چهل مورد از این آثار نام برده است. از این میان می توان از آثاری چون اعتقادات الامامیه یا الاعتقادات، الامالی، اثبات النص علی الائمه، اثبات الخلافه لامیرالمومنین، الرجعه، اکمال الدین و اتمام النعمه یا کمال الدین و تمام النعمه یاد کرد که بیشتر به جنبه های کلامی مربوط می شوند. چنان که کتاب ارزشمند او من لایحضره الفقیه را هم، که یکی از مجموعه های حدیثی معتبر شیعه است، نباید از یاد برد.

شیخ صدوق در فضایی که از یک سو از تردید شیعیان در دوره محنت و حیرت خبر می داد و از دیگر سو دیگر شاهد فعالیت و اندیشه های غالیان بود هم کوشید تعالیم و باورهای شیعه را اثبات و تقوت کند، چنان که در کتاب اکمال الدین به خوبی به مبحث غیبت و امام غایب پرداخت، و هم کوشید تا جایی که می تواند اندیشه شیعه را از انگاره های غالیان بپیراید، چنان که در الاعتقادات خود مبحثی به نفی غلو و تفویض اختصاص داد یا در من لایحضره در باب اذان و اقامه از بدعت گذاری غالیان در افزون شهادت ثالثه به اذان و اقامه سخن به میان آورد. رساله الاعتقادات شیخ صدوق به رغم اختصار، یکی از نخستین عقیده نامه های شیعه است که هرچند ساختار آن با کتابهای سنتی کلامی متفاوت است، اما به روشنی اعتقادات شیعه را در مسائل مختلف بیان داشته و از نظر سبک و روش بیان می توان آن را الفقه الاکبر ابوحنیفه یا الابانه و اللمع اشعری مقایسه کرد. همین کتاب را بعدها شیخ مفید مورد توجه و نقد قرار داد و بر آن تصحیحی نگاشت، گرچه که این تصحیح تفاوت ماهوی چندانی را در عقیده عمومی شیعه اقتضا نکرد. به نظر می رسد، اگر الاعتقادات صدوق را همراه با شرح یا نقد آن با آثار کلامی متأخر شیعه مقایسه کنیم خواهیم دید دورنمایه اعتقادات شیعه در بسیاری از زمینه ها همان چیزی است که صدوق در رساله خود آورده و تفاوتهایی که در آثار متأخران دیده می شود عمدتا نوعی تغییر ساختار یا افزودن استدلالهای کلامی و گاه فلسفی به همان باورها و درونمایه هاست. بدین سان صدوق را، گرچه در شمار محدثان باشد، باید از پیشگامان اندیشه شیعی دانست.