نزول سوره دهر

یکی از حوادثی که در سال هفتم هجری به وقوع پیوست و نشان از فضیلت علی (ع) و خانواده گرامی اش دارد ماجرای روزه گرفتن ایشان در سه روز پی در پی و افطار کردن با آب است. چرا که هر روز مستمندی هنگام افطار بر در خانه علی (ع) آمده و ایشان نیازمندان را بر خود مقدم مینمودند. این رفتار عالی این خاندان چنان بود که سوره ی هل اتی (دهر) در حق ایشان نازل شد:
ابن عباس مى گوید: «حسن و حسین (ع) بیمار شدند، پیامبر (ص) با جمعى از یاران به عیادتشان آمدند، و به على (ع) گفتند: اى ابوالحسن! خوب بود نذرى براى شفاى فرزندان خود مى کردى.
على (ع) و فاطمه (س) و فضه که خادمه آنها بود نذر کردند که اگر آنها شفا یابند سه روز روزه بگیرند. چیزى نگذشت که هر دو شفا یافتند، در حالى که از نظر مواد غذائى دست خالى بودند على (ع) سه من جو قرض کرد گفته شده این سه من را از شمعون خیبری یهودی قرض نمود، و فاطمه (س) یک سوم آن را آرد کرد، و نان پخت، هنگام افطار سائلى بر در خانه آمد و گفت: «السلام علیکم اهل بیت محمد سلام بر شما اى خاندان محمد! مستمندى از مستمندان مسلمین هستم، غذائى به من بدهید». آنها همگى مسکین را بر خود مقدم داشتند، و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند. روز دوم را نیز روزه گرفتند و موقع افطار وقتى که نان جوین برای تناول آماده کرده بودند یتیمى بر در خانه آمد آن روز نیز ایثار کردند و غذاى خود را به او دادند بار دیگر با آب افطار کردند و روز بعد را نیز روزه گرفتند. در سومین روز اسیرى به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد باز سهم غذاى خود را به او دادند هنگامى که صبح شد على (ع) دست حسن و حسین (ع) را گرفته بود و خدمت پیامبر (ص) آمدند هنگامى که پیامبر (ص) آنها را مشاهده کرد دید از شدت گرسنگى مى لرزند! فرمود: این حالى را که در شما مى بینم براى من بسیار گران است، سپس برخاست و با آنها حرکت کرد هنگامى که وارد خانه فاطمه (ع) شد دید در محراب عبادت ایستاده، در حالى که از شدت گرسنگى شکم او به پشت چسبیده، و چشمهایش به گودى نشسته، پیامبر (ص) ناراحت شد در همین هنگام جبرئیل نازل گشت و گفت اى محمد! این سوره را بگیر، خداوند با چنین خاندانى به تو تهنیت مى گوید، سپس سوره «هل اتى» را بر او خواند». این حدیث را علماى معروف اهل سنت نیز در کتابهاى خود آورده اند.

مضمون سوره دهر:
این سوره از یک نظر به پنج بخش تقسیم مى شود:
در بخش اول از آفرینش انسان و خلقت او از نطفه «امشاج» (مختلط) و سپس هدایت و آزادى اراده او سخن مى گوید. در بخش دوم سخن از پاداش ابرار و نیکان است که شأن نزول خاصى در مورد اهل بیت دارد که به آن اشاره خواهد شد. در بخش سوم: دلائل استحقاق این پاداشها را در جمله هایى کوتاه و مؤثر بازگو مى کند. در بخش چهارم به اهمیت قرآن، و طریق اجراى احکام آن، و راه پرفراز و نشیب خودسازى اشاره شده. و در بخش پنجم سخن از حاکمیت مشیت الهى (در عین مختار بودن انسان) به میان آمده است.
براى این سوره نامهاى متعددى است که مشهورترین آنها سوره «انسان» و سوره «دهر» و سوره «هل اتى» است که هر کدام از آنها از یکى از کلمات اوائل سوره گرفته شده، هر چند در روایاتى که بعدا در فضیلت سوره مى خوانیم تنها از «هل اتى» یاد شده است.

ترجمه آیات:
به نام خدا که رحمتش بى اندازه است و مهربانى اش همیشگى
آیا بر انسان زمانى از روزگار گذشت که چیزى در خور ذکر نبود؟ 
ما انسان را از نطفه آمیخته و مختلطى از مواد و عناصر آفریدیم و او را از حالتى به حالتى و شکلى به شکلى از نطفه به علقه، از علقه به مضغه، از مضغه به استخوان تا طفلى کامل درآوردیم، پس او را شنوا و بینا قرار دادیم
ما راه را به او نشان دادیم یا سپاس گزار خواهد بود یا ناسپاس
ما براى کافران زنجیرها و بندها و آتش فروزان آماده کرده ایم 
همانا نیکان همواره از جامى مى نوشند که نوشیدنى اش آمیخته به کافور آن ماده سرد، سپید و معطر است
آن جام از چشمه اى است که همواره بندگان خدا از آن مى نوشند و آن را به دلخواهشان هرگونه که بخواهند جارى مى نمایند
همانان که همواره نذرشان را وفا مى کنند، و از روزى که آسیب و گزندش گسترده است، مى ترسند
و غذا را در عین دوست داشتنش به مسکین و یتیم و اسیر انفاق مى کنند 
و مى گویند: ما شما را فقط براى خشنودى خدا اطعام مى کنیم و انتظار هیچ پاداش و سپاسى را از شما نداریم
ما از پروردگارمان در روزى که روز عبوس و بسیار هولناکى است مى ترسیم 
پس خدا نگه دار آنان از آسیب و گزند آن روز است و شادابى و شادمانى به آنان عطا مى کند. 
و آنان را براى اینکه در برابر تکالیف دینى و حوادث روزگار شکیبایى ورزیدند، بهشتى عنبر سرشت و لباسى ابریشمین پاداش مى دهد
در آنجا بر تخت ها تکیه مى زنند، در حالى که آفتابى که از گرمایش ناراحت شوند و سرمایى که از سختى اش به زحمت افتند نمى بینند 
و سایه هاى درختان به آنان نزدیک و میوه هایش به آسانى در دسترس است 
و ظرف هایى از نقره فام، و قدح هایى بلورین که پر از غذا و نوشیدنى است پیرامون آنان مى گردانند 
جام هایى از نقره که آنها را به اندازه مناسب اندازه گیرى کرده اند
و در آنجا جامى که نوشیدنى اش آمیخته به زنجبیل است، به آنان مى نوشانند
از چشمه اى در آنجا که «سلسبیل» نامیده شود
و پیرامونشان نوجوانانى جاودانى براى پذیرایى از آنان مى گردند، که چون آنان را ببینى پندارى مرواریدى پراکنده اند 
و چون آنجا را ببینى، نعمتى فراوان و کشورى بزرگ بینى 
بر اندامشان جامه هایى از حریر نازک و سبز رنگ و دیباى ستبر است و با دستبندهایى از نقره آراسته شده اند، و پروردگارشان باده طهور به آنان مى نوشاند
به آنان گوید: یقینا این نعمت ها پاداش شماست و تلاشتان مقبول افتاده است
به راستى ما قرآن را به تدریج بر تو نازل کردیم.
در ادامه، خداوند متعال پنج دستور مهم به پیامبر اسلام مى دهد که نخستین آن دعوت به صبر و استقامت است، مى فرماید: «سپس در تبلیغ و اجراى حکم پروردگارت شکیبا و با استقامت باش»، از مشکلات و موانع راه و کثرت دشمنان و سرسختى آنها ترس و هراسى به خود راه مده، و همچنان به پیش حرکت کن.
و در دومین دستور، پیامبر (ص) را از هرگونه سازش با منحرفان بر حذر داشته، مى گوید: «و از هیچ گنهکار یا کافرى از آنان اطاعت مکن».
در حقیقت این حکم دوم تأکیدى است بر حکم اول چرا که جمعیت دشمنان تلاش مى کردند که از طرق مختلف پیامبر (ص) را در مسیر باطل به سازش بکشانند، چنانکه نقل شده که «عتبة بن ربیعه» و «ولید بن مغیره» به پیامبر (ص) مى گفتند: از دعوت خود بازگرد، ما آنقدر ثروت در اختیار تو مى گذاریم که راضى شوى، و زیباترین دختران عرب را به همسرى تو در مى آوریم، و پیشنهادهاى دیگرى از این قبیل، و پیامبر (ص) به عنوان یک رهبر بزرگ راستین باید در برابر این وسوسه هاى شیطانى، یا تهدیداتى که بعد از بى اثر ماندن این تطمیعات عنوان مى شود، صبر و استقامت به خرج دهد، نه تسلیم تطمیع گردد، و نه تهدید. پس در برابر فرمان پروردگارت شکیبا باش، و از هیچ گنهکار یا کافرى از آنان اطاعت مکن
و صبح و شام نام پروردگارت را یاد کن
و پاره اى از شب را سر به سجده گذار، و او را در شب طولانى تسبیح گوى
بى تردید اینان که گنهکار و ناسپاس اند دنیاى زودگدر را دوست دارند و فقط براى به دست آوردن آن مى کوشند و روز هولناک و سختى را که پیش رو دارند وا مى گذارند
ما آنان را آفریدیم و مفاصلشان را با رشته هاى اعصاب و عضلات محکم و استوار کردیم، و هرگاه بخواهیم آنان را نابود مى کنیم و امثال و نظایرشان را که مطیع و فرمانبردارند به جاى آنان قرار مى دهیم
همانا این آیات قرآن تذکر و هشدارى است پس هر کس بخواهد راهى به سوى پروردگارش با تکیه بر این آیات برگزیند
و تا خدا نخواهد نخواهید خواست یقینا خدا همواره دانا و حکیم است
هر کس را بخواهد در رحمتش درآورد و براى ستمکاران عذابى دردناک آماده کرده است.
لازم به ذکر است که برخی مفسرین قائل اند تنها 18 آیه اول این سوره در مورد ایثار امیر المومنین و خانواده گرامی اش نازل شده است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا