راویان کتاب دیات از امام صادق (ع) در اسناد شیخ طوسی

پیوند راویان «کتاب دیات» با کسانی که آن را از امام علی علیه السلام گرفته بودند، بر اثر حرکات کینه توزانه خلفای بنی امیه بر ضد آل علی و شیعیان او، قطع گردید. عصر امام صادق علیه السلام فرا رسید و آنها کتاب مذکور را که از اسلاف خود به ارث برده بودند، بر آن حضرت عرضه کردند و تأیید گرفتند. 

سند شیخ طوسی!

اسناد شیخ طوسی تا «ظریف بن ناصح» از سه طریق است:

1- سند شیخ کلینی

سند شیخ طوسی در روایت «کتاب کافی» به وسیله جماعتی که در مشیخه کتاب تهذیب آمده، به شیخ کلینی می رسد. خود او گوید: «آنچه را که در این کتاب – تهذیب الاحکام- از «محمد بن یعقوب کلینی» آوردیم، از طریق شیخ ابو عبدالله محمد بن محمد نعمان - شیخ مفید – از ابی القاسم جعفر بن محمد بن قولویه از محمد بن یعقوب کلینی روایت کردیم».

الف-  شیخ مفید- محمد بن محمد بن نعمان:

نجاشی گوید: «شیخ ما و استاد ما- رضی الله عنه – فضل و برتری اش در فقه و کلام و روایت و ثقه بودن علم، مشهورتر از آن است که توصیف شود. او را کتابهائی است که.... ما همه آن کتابها را از او شنیدیم: برخی را نزد او قرائت کردیم و برخی از آنها بیش از یکبار نزد او قرائت شد». شیخ مفید در سال  413 هـ وفات  کرد.

ب-  جعفر بن محمد ابن قولویه:

نجاشی گوید: «ابوالقاسم از ثقات و أجلای اصحاب امامیه در حدیث و فقه است. از طریق پدر و برادرش از «سعد» روایت کرده و گوید: «بیشتر از چهار حدیث از ( خود ) سعد نشنیدم». شیخ ما، ابو عبدالله، نزد او قرائت کرده و از او روایت نموده است. او کتابهائی دارد که.... من اکثر این کتابها را نزد استادمان ابی عبدالله رحمة الله و حسین بن عبیدالله، قرائت کردم». شیخ طوسی در فهرست خود گوید: «ثقه است. تصانیف بسیاری دارد، به عدد ابواب فقه. از جمله آنها.... و غیر آن که بسیار است. او آنچه را که از کتابها و اصول روایت  کرده در فهرستی بیان نموده است. روایات و فهرست کتابهایش را جماعتی که از جمله آنها... برای ما روایت کردند» و در رجال  خود گوید: «روایات او را محمد بن محمد بن نعمان – شیخ مفید – برای ما روایت کرد و.... در سال 368 هجری وفات کرد». اردبیلی در جامع الرواة نام نویسندگانی را که در کتابهای خود از او روایت کرده اند آورده است.

2- سند شیخ طوسی به واسطه مفید و صدوق

شیخ طوسی از استاد خود شیخ مفید روایت کرده و شیخ مفید از شیخ ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه، از محمد بن حسن ولید، از احمد بن ادریس، از محمد بن حسان رازی، از اسماعیل بن جعفر کندی، از ظریف بن ناصح....

نخست – شیخ مفید:

دوم- ابو جعفر محمد بن علی بن با بویه:

نجاشی گوید: «استاد ما و فقیه ما و پیشوای امامیه در خراسان. در سال 355 هـ وارد بغداد شد و در حالی که جوان بود، شیوخ امامیه از او حوادث شنیدند. کتابهای بسیاری دارد... همه کتابهایش را از طریق روایت شنیده ام، و برخی از آنها را نزد پدرم علی بن احمد بن عباس نجاشی رحمة الله قرائت کردم و او به من گفت: «هنگامی که در بغداد  درسش را می شنیدم به من اجازه داد همه کتابهایش را روایت کنم». در سال 381 هـ  وفات کرد. شیخ طوسی در فهرست گوید: «بسیار بزرگوار بود و حافظ حدیث و بصیر رجال و برگزیننده اخبار. در حفظ حدیث و کثرت علم بین قمی ها بی نظیر است. حدود سیصد تصنیف دارد... همه کتابها و روایاتش را جماعتی از اصحاب امامیه برای ما روایت کردند که از جمله آنها.....». او عین این سخن را در رجال خود نیز آورده است.

سوم- محمد بن حسن بن ولید:

نجاشی گوید: «ابوجعفر، شیخ قمی ها و فقیه و پیشگام آنان ثقه است، برگزیده و پناهگاه است. او را کتابهائی است که..... همه کتابها و احادیث او را از..... شنیدیم. در سال 343 هـ وفات کرد. شیخ طوسی در فهرست گوید: «جلیل القدر و عارف به رجال و مورد اعتماد است. کتابهائی دارد که از جمله آنها روایاتش را «ابن ابی جیدر» از خود او برای ما نقل کرد، و جماعتی از... و جماعتی از...» و در رجال خود نیز، مثل آن را تکرار کرده است. اردبیلی جایگاه روایاتش در کتب حدیث را نشان داده است.

چهارم – احمد بن ادریس:

نجاشی گوید: «ابوعلی اشعری قمی، ثقه و فقیه اصحاب ما بود. کثیر الحدیث و صحیح الروایه. کتابی به نام نوادر دارد که عده ای از اصحاب، اجازه روایتش را به ما دادند. در سال 360 هجری در راه مکه وفات کرد. شیخ طوسی در فهرست گوید: «کتابی بزرگ به نام نوادر دارد که بسیار مفید است. سایر روایاتش را حسین بن عبیدالله برای ما بیان کرد». و در رجالش گوید: «حسین بن عبیدالله در رجالش از تلعکبری نقل کرده که او گفت: «احادیث اندکی را از او در خانه ابن همام شنیدم ولی اجازه روایت از او را ندارم». در جامع الرواة جایگاه روایاتش معین شده است. از آنچه گذشت دانسته می شود که نجاشی کتاب نوادر احمد بن ادریس را از هیچ استادی نشینده و نزد هیچ استادی نخوانده، بلکه تنها اجازه روایت آن را داشته است. ولی شیخ طوسی دیگر روایات او- جز نوادر- را از استادان خود شنیده است. و این با آنکه شیخ طوسی «کتاب دیات ظریف»  را به واسطه  دیگران از او روایت کرده، منافاتی ندارد. چون کتاب دیات در زمره مرویاتی بوده که استادان شیخ برای او نقل کرده اند.

پنجم –  محمد بن حسان رازی

شیخ طوسی در فهرست گوید: «او کتابهائی دارد که از جمله آنها.... که به ما رسیده است». نجاشی گوید: «او کتابهائی دارد که از جمله آنها.... ابن شاذان از... کتابهایش را برای ما روایت کرد». صاحب جامع الرواة روایاتش را آورده است.

اما اسما عیل بن جعفر کندی:  

چون تألیفی نداشته، شرح حال خاصی برای او نیاورده اند.

3- سند شیخ طوسی تا حسن بن فضال و از او تا ظریف

اسناد شیخ طوسی از سه طریق مسلسل به حسن بن فضل می پیوندد:

نخست از طریق کلینی در کافی

شیخ طوسی کتاب دیات ظریف را از استادش شیخ مفید، و او از استادش جعفربن محمد بن قولویه، و او از شیخ کلینی در کافی روایت می کند. شیخ کلینی نیز آن را از علی بن ابراهیم،  و او از پدرش ابراهیم بن هاشم، و او از حسن بن علی بن فضال، و او از ظریف.

1-  ابرا هیم بن هاشم قمی

کشی در رجال خود گوید: «او از اصحاب موسی بن جعفر علیه السلام است». نجاشی گوید: «کوفی بود و به قم منتقل  شد. او نخستین کسی است که حدیث کوفیان را در قم منتشر کرد. کتابهائی دارد که از جمله  آنها.... و ما از طریق...از علی بن ابراهیم و او از پدرش، آنها را دریافت کردیم. شیخ طوسی گوید: «نوشته اند که او حضرت رضا علیه السلام را دیده است. آنچه از کتابهایش می شناسیم......  و......جماعتی از اصحاب آنها را برای ما روایت کردند که از جمله آنها... و همگی از علی بن ابراهیم بن هاشم از پدرش روایت کرده اند». روایاتش در جامع الرواة معروفی شده است.

2- علی بن ابراهیم

نجاشی گوید: «ابوالحسن در حدیث ثقه است. استوار و مورد اعتماد و صحیح المذهب است. روایات بسیاری را شنیده و روایت کرده، و کتابهای بسیاری را تضنیف نموده. کتابهای... از آن اوست و ما از طریق اجازه، سایر روایات و کتابهایش را دریافت کردیم». شیخ طوسی گوید: «او کتابهائی دارد که از جمله آنها....  جماعتی همه آنها را برای ما از علی بن ابراهیم روایت کردند مگر یک حدیث از کتاب شرایع در تحریم گوشت شتر را که او مستثنی کرده و گفته: آن را روایت نمی کنم. حدیث تزویج ام الفضل به محمد بن علی علیه السلام توسط مأمون را او روایت کرده است». روایات او در جامع الرواة معرفی شده است.

3- حسن بن علی بن فضا ل

نجاشی گوید: از اصحاب رضا علیه السلام بود. ابن شاذان کتاب زهد او را از....از حسن برای ما روایت کرده است، و نیز، کتاب متعه و کتاب رجال او را. وی در سال 244 هجری وفات کرد. شیخ طوسی در فهرست گوید: «از اشخاص خاص امام رضا علیه السلام بود. کتابهائی دارد که از جمله  آنها... عده ای از اصحاب امامیه همه روایاتش را از قول... از او برای ما روایت کرده اند». روایاتش در جامع الرواة معرفی شده است.

دوم- سلسله سند دیگری از غیر طریق کلینی

شیخ طوسی کتاب دیات را از طریق «حسین بن عبیدالله» و «ابی الحسین بن جید» - و آن دو  - از احمد بن محمد بن یحیی و او از عباس بن معروف و او از «حسن بن علی فضال» و او از ظریف بن ناصح، نیز روایت کرده است.

شرح حال روایات این سند

1-  حسین  بن عبید الله  غضایری:

نجاشی گوید: «استاد ما ابوعبدالله رحمة الله کتالهائی دارد که از جمله آنها... او به ما اجازه داد همه کتابها و همه روایاتش را روایت کنیم. وفات او 411 هـ بود». شیخ طوسی  در رجالش گوید: «از او شنیدیم و او همه روایاتش را به ما اجازه داد».

2- علی بن احمد بن جید:

در جامع الرواة و مجمع الرجال گویند: «ابوالحسین استاد نجاشی و شیخ طوسی بوده» و در شرح مشیخه تهذیب گوید: «در سال 356، از احمد بن محمد بن یحیی روایت شنیده و از او اجازه گرفته است...».

3- احمد بن محمد بن یحیی:

شیخ طوسی گوید: «حسین بن عبیدالله و ابوالحسین بن ابی جید از او برای ما روایت کردند و ابن ابی جید در سال 356 از او شنیده و اجازه گرفته است». شیخ طوسی در طریق خود در اخذ روایت از او را در مشیخه تهذیب آورده است. روایاتش در جامع الرواة معرفی شده است.

4- عباس بن معروف:

نجاشی گوید: «قمی و ثقه است. کتاب الأدب از اوست و.... همه احادیث و مصنفاتش را... برای ما روایت کرد». شیخ طوسی گوید:« او کتب بسیاری دارد که جماعتی... آنها را برای ما روایت کردند». روایاتش در جامع الرواة معرفی شده».

سوم- سلسله سند سوم از غیر طریق کلینی

شیخ طوسی کتاب دیات را از طریق سومی نیز از شیخ مفید، از شیخ صدوق، از محمد بن حسن بن ولید، از محمد بن حسن صفار، از احمد بن محمد عیسی، از «حسن بن علی فضال» روایت کرده است. شرح حال یکی از راویان این سند که قبلا معرفی نشده:

احمد بن محمد بن عیسی

نجاشی گوید: «شیخ قمی و پیشوا و فقیه آنهاست. امام رضا و ابا جعفر ثانی و ابا الحسن عسکری علیه السلام را ملاقات کرده است. کتابهائی دارد که از جمله آنها... کتابهای او را... برای ما روایت کرد». شیخ طوسی گوید: «عده ای از اصحاب امامیه همه کتابها و روایاتش را برای ما روایت کردند که از جمله آنها ابن ابی جید است...». روایاتش در جامع الرواة معرفی شده. شیخ طوسی کتاب دیات را با طریق سه گانه گذشته، از «ظریف بن ناصح» از «عبدالله بن ایوب» از «ابن ابی عمرو طبیب» از «امام صادق علیه السلام» راویت کرده است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا