ضروری بودن حساب و پاداش اعمال

باید دانست که امور و اعمال خود به خود مستقلا مؤثر در حصول نتیجه نیستند، و آن نتائج خود به خود نیز پیدا نمی شود؛ بلکه خداوند عزوجل چون موجودات را به افاضۀ خود ایجاد میکند، و در آن موجودات آثار و خواص و ثمراتی به نحو استلزام مقدر و معین فرموده است، پس مترتب شدن نتائج موجودات و ثمرات اعمال بر آنها، استفاضۀ آن موجودات است از خداوند تعالی آثاری را که بر آنها مقدر کرده است. پس هر موجودی بوجوده، طلب اثر از پروردگار میکند و درخواست ثمر و نتیجه می نماید؛ کما آنکه روزی خوردن روزی خورندگان و ارتزاق مخلوقات نیز از این قبیل است. هر موجودی را که خداوند آفریده است، بوجوده و بهویته طلب روزی از خدا میکند، و استجلاب رزق و استفاضه از او می نماید؛ بطوریکه با آن رزق و روزی بر وجود خود دوام و ثبات بخشد. بنابراین، حساب و پاداش عینا مانند رزق و روزی است، بلکه با نظر دقیق و عقلی چیز واحد است؛ و پیوسته أبر فیض و رحمت وجود حضرت احدیت از دریای بیکران رحمت واسعه حق، آبگیری میکند و سیراب میشود، و سپس باران فیض بر دریای إمکان میبارد و عالم امکان را اشراب و اشباع میکند. و بناء علیهذا هر قطره ای که میبارد و حکم مدد و اعانت برای قطرۀ سابقه دارد، رزق قطرۀ سابقه است همچنانکه بواسطه آن چون حاجت آن قطرۀ سابقه برآورده میشود (آن حاجتی را که مستحق و مقتضی است) بنابراین حکم حساب و پاداش را برای آن خواهد داشت.
پس همچنانکه افاضۀ رزق و روزی از طرف ذات حضرت حق قیوم برای تمام ممکنات، لازم و ضروری و دائم و مستمر است؛ همچنانکه فرماید: «و فی السمآء رزقکم و ما توعدون * فورب السمآء و الارض إنه لحق مثل مآ أنکم تنطقون؛ روزی شما در آسمان است! و آنچه را که به شما وعده داده شده است نیز در آسمان است! پس سوگند به پروردگار آسمان و زمین که آن روزی حق است، و ثابت و روشن است همچون روشنی و ثبوت گفتاری که شما بر سر زبان ها دارید!» (ذاریات/ 21-22) همچنین حساب و پاداش بین موجودات، مستمر و دائم و ضروری است.