جایگاه دین زرتشت در متون مانوی

دین زرتشت، در مقام یکی از ادیان متنفذ آسیای کهن، چنان که از آموزه های مانوی برمی آید، تأثیرات گسترده ای را در انگاره های یزدان شناسی و کیهان شناسی دین مانی بر جای نهاد، و از این رو، در نزد مانی و پیروان او، کیش زرتشت همچون دینی پیشرو، حقانی و الهام بخش، دارای جایگاه بسیار برجسته ای بود. یادکردهای مکرر زرتشت و دین او در متون مانوی، که اسنادی بسیار معتبر و خدشه ناپذیرند، گواهی های ارزنده ای را درباره جایگاه دین زرتشت در ایران پیش از اسلام، فراهم می آورند.

گفتار معروف ابوریحان بیرونی به نقل از شاپورگان مانی
در آن گفتار از مانی نقل قول شده است که زرتشت، بودا، و عیسی را چونان پیشروان دینی خود شناخته و تصدیق کرده، و مدعی است که برای اتمام اشراق ایزدی به جهان آمده است.
1. در وهله اول، نام زرتشت را به شکل ترکی به عنوان یک Burxan «پیامبر الهی» در قطعات مانوی ایغوری به دست آمده از ایدیقوت (شهری) می توان یافت. چنان که لکوک اثبات کرده و گوثیه به طور قانع کننده ای از طریق شواهد زبان شناختی تأیید نموده است. این نام در زبان چینی به صورت Sou-lou-che رایج گردیده است. نام زرتشت همراه با لقب روحانی او حدود ده بار در این قطعات ویژه، که پاره های افسانه ای را درباره پیکار میان این فرد مقدس و جادوگران و دیوان در بابل ضبط کرده اند، تکرار می شود. شهر بابل، در پیوند با زندگی مانی و حتی زرتشت، بر پایه افسانه ای نامعتبر درباره زندگی وی، دارای حرمت و تقدس بوده است.در هر حال، این قطعه مدفون در شن که در ترکستان چین یافته شده است، یادمان های مربوط به برخی داستان های زرتشتی کهن را، که حتما در میان مانویان رواج داشته، حفظ کرده است.
2. نه تنها در قطعه پیش گفته، بلکه در یک قطعه تورفانی نوشته شده به زبان پهلوی و محفوظ در مجموعه برلین، اشاره صریحی به زرتشت وجود دارد، که در آن، از وی در کنار فرشته ایرانی سروش (SroÎsÏ) یاد می شود. این یادکرد را در یک سرود کهن مانوی، که حاوی یادمان هایی از باورداشت های زرتشتی درباره بازبیداری روح انسان (یعنی انسان نخستین، گیومرث) است، می توان یافت.
3. افزون بر این، در قطعه تورفانی دیگری نیز به «کتاب زرتشتیان» ارجاعی داده شده که حاوی اشاره ای به آیین های معینی بوده که در چهاردهمین روز از ماه زرتشتی نیز انجام می گرفت. و در دیگر کتاب زرتشتیان چنین نوشته شده است: در روز چهاردهم ماه تیر کنشی، کنش گر را بایسته است...
4. اشاره احتمالی دیگری نیز به زرتشت، به عنوان پیشرو مانی، همراه با یادکردی از عیسی، در یکی دیگر از متن های مانوی وجود دارد. این قطعه ناقص چنین آغاز می شود: (...سرور و پیشوای نام دار دین مزدیسنا....). هر چند نام زرتشت، با توجه به پارگی ابتدای صفحه، در این قطعه افتاده است، اما قرارگرفتن او در کنار مزدا این گمان را موجه می سازد، به ویژه آن که به دنبال این بند (سطر 7)، به مهین فرشته زرتشتی، بهمن (Walunan)، اشاره ای شده است. در ادامه این قطعه، به خود مانی، چونان آوایی نو، و دهنده احکامی راست باورانه به مؤمنان، بی درنگ در سطرهای 3ـ2 اشاره می شود: هستی تو آموزگار نوین شرق و سامان دهنده نیک دینان (مانویان). مضمون سطرهای 7- 4 "که در تبار شهریاران زاده است" حقانیت مانی را در نسب بردن مقام پیامبری نشان می دهد؛ و بی درنگ پس از آن، یادکرد صریحی از «عیسای باکره زاده» همچون یکی دیگر از تجلیات الهی می آید. بنابراین، با نتیجه گیری از همه این ترتیب ها و کنار هم گذاری ها، این پیشنهاد که عبارت «سرور نام دار دین مزدیسنا» به شخص زرتشت اشاره دارد، موجه به نظر می رسد. اتفاقا اشاره ضمنی دیگر نیز در، یک قطعه ترکی مانوی به «دین مغانه» وجود دارد.
5. با توجه به قطعه ای که در بالا ذکر شد، و با در نظر گرفتن اشاره ابوریحان بیرونی به این که مانی، زرتشت، بودا، و عیسی را پیشروان دینی خود شناخته و تصدیق کرده بود، می توان قطعه پهلوی تورفانی دیگری را نیز به میان آورد. اما پیش از این کار، می بایست شاهد بیرونی دیگری را، مبنی بر این که «مانی پس از شناخت مذهب ثنوی، مجوس و نصاری ادعای نبوت کرد» اضافه کرد؛ و این گفته را با استناد به فهرست ابن ندیم، دایر بر این که «مانی مذهب خود را از آیین مجوس و مسیحیت بیرون آورد»،و نیز با افزودن این سخن شهرستانی که «دین مانی آمیخته ای از آیین مجوسی و مسیحیت بود» تکمیل کرد.
با در نظر گرفتن همه این اشارات، این گمان را می توان مطرح کرد که سه پیشرو دینی بزرگ مانی با عنوان «سه پسر خدا» در سطور معینی از یک سرود طولانی مانوی درباره ستایش، نماز و فرشگرد (که خود این عنوان زرتشتی بیانگر نوسازی فرجامین جهان است) مورد اشاره قرار گرفته اند. آنجا که آمده است: تو را می ستایم (ای) منجی ام، بغ زنده! مانی سرور! با سه پسر خدا. در این پیوند، این نکته را باید در نظر داشت که همان نسبت «پسر خدا» دو بار برای عیسی، در نقل قولی مانوی از کتاب عهد جدید که البته ترجمه ای از متنی مبتنی بر کتاب مقدس است، به کار رفته است. افزون بر این، مانی در قطعاتی، «فرزند یزدان» خوانده شده و گویا «ای پسر یزدان» نیز خطاب گردیده است؛ در حالی که زرتشت و بودا، دو تن دیگر از سه پیشرو معنوی مانی، در قطعات مانوی ترکی، چنان که پیشتر یاد شد، به طور جداگانه با عنوان «پیامبر الهی» معرفی شده اند. بنابراین به نظر می رسد که دلایلی برای این که «سه پسر خدا» را در این قطعه اشاره ای به زرتشت، بودا، و عیسی بدانیم، موجود است. در هر حال، تا زمانی که قطعات بیشتری چاپ یا کشف شوند، این پیشنهاد در حد یک فرضیه باقی خواهد ماند.

سرود زرتشت
سرود مانوی محفوظ در دست نویس M-7-1، شعری است به زبان پارتی که در آن به روشنی از زرتشت، پیام آور مزداپرستی، یاد شده است. در این قطعه، زرتشت، همچون نماینده پیامبران نخستین با روح یا نفس زنده که در دام و مغاک جهان مادی درافتاده و گرفتار آمده است، سخن می گوید، و او را به سوی بیداری و خودشناسی و رهایی رهنمون می گردد. این گروه از اشعار مانوی، که به زبان های ایرانی میانه سروده شده اند، نه تنها بر اصالت و غنای شعر و ادب ایران در اعصار باستانی گواهی می دهند، که نایابی یادکردهای بومی زرتشت را در اسناد دوران پیش از اسلام، به خوبی جبران می نمایند.
برگردان فارسی این متن عبارت است از: اگر می خواهید، شما را از گواهی پدران نخستین آگاه سازم. زرتشت رهایی بخش پارسا، آن گاه که با نفس خویش سخن می گفت، چنین گفت: «مستی بزرگی است این که خفته ای، بیدار شو و مرا بین! درود بر تو از شهر رامش (بهشت روشنی)، چه از برای تو فرستاده شده ام». او (نفس) نیز پاسخ داد: «من، منم، نازک زاده بی آزار سروشاو (پدر بزرگی). با جهان مادی آمیخته ام و آزار بینم. مرا از آغوش مرگ بیرون کش.»
زرتشت با درودگویی از او پرسید: «آیا تو واژه نخستین، اندام منی؟ نیروی زیندگان و درود بزرگ ترین کیهان از پایگاه خویش بر تو باد! پیرو من باش ای زاده نرم خویی، بساک روشنی بر سر بگذار! ای زاده توانایان، که مستمندت کردند، که به همه جای پیوسته گدایی را.»

Sources

Keywords