دیدگاه های کلامی و الهیاتی (پاننبرگ)

مقدمه

ولفهارت پاننبرگ، از متکلمان مسیحی معاصر، در کتاب الهیات سیستماتیک نظریه ای ارایه می کند که الهیات تاریخی نام گرفته است. پاننبرگ بر این باور است که الهیات سنتی، از ابتدا وجود خداوند را پیش فرض می گیرد و سپس بر وجود او استدلال می آورد. از این رو آن را به مثابه «الهیات آسمانی» نقد می کند. همچون پل تیلیش، پاننبرگ بر این باور است که خداوند موجودی شبیه سایر موجودات نیست و بنابراین استفاده از عقل برای اثبات وجود خداوند، او را با مخلوقات و موجودات دیگر یکسان می انگارد و مرتبه او را تنزل می دهد. منظور پاننبرگ از خدا، در اصل مفهوم خداست که نمی تواند به سادگی همچون مبحثی در میان سایر مباحث در نظر گرفته شود. خداوند موضوع محوری و سایر مباحث بر گرد اوست. اگر بحث از خداوند همچون موضوعی مجزا ملاحظه شود، دیگر چیزی برای توجیه استمرار آنچه الهیات می نامیم، باقی نمی ماند. بنابراین مفهوم خدا نمی تواند همچون سایر مفاهیم اثبات شود. در این نظریه از خداوند به «خدای تاریخی» تعبیر شده است که هنوز بطور کامل وجود نیافته است. عده ای از آکادمیسین های جوان پروتستان در سال 1961 بحث الهیات سیستماتیک را مطرح و پیگیری نمودند که پاننبرگ سرحلقه آنها بود و به همین دلیل به حلقه پاننبرگ شهرت یافت. او نظریه تاریخ گرایی را از هگل اخذ نموده و مفاهیم مجهولی همانند: اختیار، آزادی، فردیت، امید و… را از مکتب اگزیستانسیالیسم گرفته است. او نوعی الهیات تاریخی ابداع نموده است که تحقق تاریخ را در گرو تحقق انسان و تحقق خدا را منوط به تحقق تاریخ نموده است. لذا نظر وی در برخی جهات از نظر حکمای اسلامی فاصله زیادی می گیرد؛ گرچه در برخی جهات نیز شباهت های زیادی نیز مشاهده می شود. نظر به اهمیت انسان، می توان گفت غفلت از انسان می تواند به غفلت از خدا منجر شود و این ارتباط، ارتباطی عمیق است. انسان شناسی در دیدگاه دینی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. شناختن آدمی و راز و رمز وجود او، دریچه های نوینی از خداشناسی را فرا روی ما می گشاید. انسان مخلوقی است که می تواند مظهر و آیینه تمام نمای حق باشد و از این رو، درون آدمی نیز مانند عالم برون، کانون آیات الهی است: «سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق». قرآن کریم غفلت از «خویشتن خویش را ملازم با فراموش کردن خدا می داند»:(فصلت/ 53). «نسوالله فأنساهم انفسهم»؛ «خدا را فراموش کردند و او نیز آنان را دچار خود فراموشی کرد». (حشر/ 10).

پاننبرگ و الهیات تاریخی

الهیات علمی است که درباره خداشناسی بحث می کند و بررسی ذات و صفات الهی را در دستور خود دارد. مسائل الهیات عبارتند از: انسان، جهان و ارتباط آنها با خداوند از حیث مخلوقیتشان. الهیات در تقسیم نخست به دو قسم عقلی و نقلی تقسیم گردیده است که به الهیات طبیعی، تکوینی و الهیات و حیانی و نقلی نیز نامگذاری شده اند. سابقه این تقسیم به توماس آکوئینی می رسد. مراد از الهیات طبیعی آن است که در طبیعت و تکوین بشر قوه ای وجود دارد که استعداد تمییز حق از باطل را به بشر می دهد، الهیات عقلانی به نام الهیات طبیعی نیز خوانده می شود. در نیم قرن اخیر نوع دیگری از الهیات نیز تعریف شده است که به نام الهیات سیستماتیک نامیده می شود. الهیات، بر اساس این تقریر، به شاخه های زیر تقسیم شده است: اول، الهیات فلسفی که معادل الهیات عقلانی است، با این تفاوت که الهیات فلسفی تشریحی و توصیفی است ولی روش الهیات عقلانی قیاسی و استنتاجی. قسم دوم الهیات سیستماتیک، الهیات جزمی است که خود به دو قسم تقسیم می شود: مقدسی و تاریخی. این قسم از الهیات سیستماتیک درباره اصول و اعتقادات دینی از قبیل تثلیث، مسأله خلقت، و مبدأ و معاد بحث می کند. قسم سوم الهیات سیستماتیک، الهیات اعمالی یا اطلاقی است که به توجیه ایمان و حضور آن در جلوه های مختلف زندگی عینی معطوف است. در این قسم جوانب مختلف فرهنگی و اجتماعی و اخلاقی ایمان مدنظر قرار می گیرد .پاننبرگ رویکرد دیگری به الهیات دارد. او با کمک اندیشه های هگل اعلام می دارد که خدا در تاریخ وجود دارد و تاریخ در حال تحقق است، پس خدا در حال تحقق است. در این تلقی از الهیات است که بین خدا و انسان در الهیات ارتباطی دو طرفه برقرار می شود و انسان نیز به نوعی موضوع الهیات قرار می گیرد. پاننبرگ در آثار خود تعامل انسان و خداوند را به نحو ویژه ای برجسته نموده است.

1- الهیات نظام مند
پاننبرگ در سال 1988 اولین جلد و در 1991 و 1993 مجلدات دوم و سوم کتاب الهیات نظام مند (یا سیستماتیک) خود را منتشر کرد. موضوع اصلی این کتاب، حقیقت است. پاننبرگ معتقد است نه تکرار اصول عقاید انجیلی و نه جهش وجودی به ایمان برای اثبات حقانیت دینی کافی نیستند. به عقیده او، حقانیت گفتار الهیاتی راجع به خدا مستلزم پیوند داشتن با تأملات متافیزیکی است؛ متافیزیک بستری برای بررسی و ارزیابی دعاوی مربوط به حقیقت فراهم می کند. برای مثال، از آنجا که پاننبرگ به حقیقت حکایات کتاب مقدس قائل است، ترجیح می دهد آنها را جزو تاریخ بداند، نه اینکه مثل برخی علماء معاصر آنها را صرف قصه و داستان تلقی کند. از نظر پاننبرگ، ما نمی توانیم حقیقت را بطور کامل تا زمان فرا رسیدن رستاخیز بشناسیم. هر انسانی از جمله علماء دینی، درکی ناکامل و موقت از حقیقت دارد. حقیقت را در ذوات تغییر ناپذیری که در بیرون از جریان زمان قرار دارد، نمی توان یافت، از نظر او حقیقت اساسا امری تاریخی و نهایتا مرتبط با رستاخیز است. تا آن زمان هر گونه دعوی حقیقت مطلق خصلت موقت دارد. این حکم در مورد الهیات هم مثل همه معارف بشری صادق است. آینده و در واقع پایان تاریخ، نقطه تجلی حقیقت غایی و واپسین است. او این سخن خود را مستند به کتاب مقدس می داند که می گوید فقط در آخر الزمان است که الوهیت پروردگار بی چون و چرا بر همگان آشکار خواهد شد.این امر در انسان شناسی پاننبرگ نیز صادق است. او معتقد است انسان، به یک معنی، موجودی طبیعتا دینی است. زیرا در ارکان وجود او دین سریان دارد. انسان می توان نشانه آفریدگار را در آفرینش بیابد، انسان مخلوق خداست و بر صورت خدا آفریده شده است و این در «گشودگی انسان به جهان» آشکار است. انسان در زندگی روزمره محدودیت و قید زمان و زمانبندی را حس می کند و از این رهگذر به صورت شهودی درکی از امر نامتناهی در وجودش گسترش می یابد. این درک شهودی به خودی خود موجب معرفت به خدا نمی شود بلکه وقتی بر مبنای سنتهای دینی به صورت صریح و سنجیده در آید، به فرد این امکان را می دهد که بر تجربیات بی واسطه قبلی اش تأمل کند و نتیجه بگیرد که در درونش معرفتی غیر نظام مند به خدا وجود دارد. به عبارت دیگر، می توان نتیجه گرفت که این شهود اساسی راجع به وجود نامتناهی، فقط با ژرف اندیشی و تأمل بر سیر تاریخ دینی می تواند به مفهوم خدا مرتبط شود.

2- پرسش از خدا نخستین سؤال بشر
از آنجا که مفهوم خدا به نحو طبیعی در ذهن انسان ظاهر می شود، پرسش از خدا برای انسان سئوال اصلی می شود. پاننبرگ معتقد است ما دیگر نمی توانیم معنی دارا بودن اصطلاح خدا را پیش فرض بگیریم، یا به عبارتی ما دیگر نمی توانیم رهیافت الهیات از بالا را ادامه دهیم؛ ما چیزی را از دست داده ایم و اکنون باید مسیری را باز بپیماییم که آدمیان با گذر از آن سخن گفتن از خدا را آغاز کردند. به همین دلیل است که انسان شناسی برای نسل ما به عضو ضروری رهیافتمان به متافیزیک بدل گشته است. پاننبرگ پرسش از خدا را در ضمن تحقیقی اساسا انسان شناختی بسط می دهد. او تصور یونانیان از انسان، به منزله عالم صغیر، را ناکافی و نارسا می داند. این ناآرامی و انگیزه جستجوگرایانه انسان یکی از ریشه های دین است، البته نمی توانیم آن را یگانه مبنا یا منشأ بدانیم؛ منشأ متعلق به قلمروی بیرون آدمی و جهان است، قلمروی که تمنا و امید معطوف بدان اند. کل تاریخ دین، تاریخ رابطه آدمی با این واقعیت (متعالی) است که به راستی همتای نامتناهی اوست. آدمی برخلاف حیوانات در جهان باز بسر می برد و همین او را با پرسش از خدا رویاروی می سازد، جهان داده شده موجود، هرگز نمی تواند او را راضی کند. پاننبرگ بر این تصور اصرار می ورزد که پرسش از خداوند، یعنی همان پرسش اصلی الهیات، به هیچ وجه مسأله خاص دینداران یا کسانی نیست که تصادفا به چنین پرسشهایی علاقه مند شده اند. این پرسش از درون ساختار بشری بر می خیزد و از این رو بنیانی ترین و علمی ترین مسأله کل بشریت است. بنابراین الهیات، درست به اندازه فلسفه علوم طبیعی، رشته ای عام و همگانی است و جایگاه بحق آن در وهله نخست، بیشتر دانشگاه است تا حوزه علمیه.

3- تاریخ، تحقق روح مطلق
پاننبرگ بنیانگذار الهیات تاریخی است و نظریه تاریخ گرائی وی شبیه به نظریه روح مطلق جهانی هگل است که به کمک یک تئوری دو وجهی تز و آنتی تز، وجود مفهومی به نام سنتز را نتیجه گرفت و در مرحله بعد این سنتز خود به عنوان یک تز عمل می کند. روح مطلق جهانی از طریق ظهور در تاریخ خود را تحقق می بخشد، تاریخ یک هویت مستقل دارد و مهر و کین می ورزد. هگل می نویسد: «عقل فرمانروای جهان است. بنابراین تاریخ جهان یک فرایند عقلی را به ما عرضه می کند. این اعتقاد و آگاهی در واقع یک فرضیه در قلمرو تاریخ به شمار می آید. سینگر اظهار نظر کرده است که هگل خداوند را به عنوان ذاتی تلقی می کرد که نیاز دارد تا خود را در جهان متجلی سازد و همراه با کامل کردن جهان خودش را کامل کند. با اینکه اظهار مزبور گرهی از این مشکل نمی گشاید که آیا باید خدا را با دنیا یکی دانست یا خیر، ولی در کلیت خود با بسیاری از مضامین فکر هگل سازگاری دارد.نقد نظریه هگل از نظر سینگر نیز دور نمانده است و پاننبرگ نیز مانند هگل خطای تاریخ بودن خدا را مرتکب گردیده است اما او معتقد است که انسان تاریخ را می سازد و از این طریق است که خدا در تاریخ ظهور می یابد. ظهور خدا را بایستی با واسطه انسانی در تاریخ مشاهده کرد.

4- فلسفه تاریخ
پاننبرگ در 1968 به دانشگاه مونیخ رفت و تا 1993 در آنجا به تدریس و تحقیق سرگرم بود. در طول این سالها فلسفه تاریخ یکی از دلمشغولی های اصلی او بود. برای او تاریخ جهان از لحاظ دینی و الهیاتی اهمیت بسیار داشت. او استدلال می کند که در افعال بزرگ خداوند در تاریخ است که می توان خدا را بطور مستقیم شناخت. خدا در افعال قطعی خویش، به ویژه آنها که در تاریخ مذهبی اقوام واقع شده اند، خود را متجلی می سازد. این تمرکز بر «فعل خدا» و زبان مربوط به آن، مستقیما برگرفته از آثار بارت است. پاننبرگ مانند بارت معتقد است که محتوای وحی، تجلی خود خداوند است. اما بر این عقیده هم هست که افعال خدا، او را در بستر تاریخ بطور غیر مستقیم متجلی می سازند. در واقع، او تاریخ را جلوه ای از وحی می داند؛ نظری که با دیدگاه اشلایر ماخر (1834 - 1768)، متکلم مسیحی آلمانی که او را پدر مذهب پروتستان مدرن خوانده اند، که بر خدا آگاهی باطنی تأکید می کرد و وحی را تجربه ای درونی می دانست، تفاوت بسیار دارد.

انسان شناسی پاننبرگ

1- انسان، جانور تاریخی
انسان در دیدگاه پاننبرگ از ارزشهای وجودی برجسته ای مانند اختیار، آزادی، امید و خلاقیت برخوردار است. در نظر او انسان از تمامی ویژگی های الهی بهره مند گشته است. بدین نحو است که انسان موجودی تاریخ ساز می گردد و تاریخ در پرتو او ظهور می یابد، اما پاننبرگ که انسان را مقدم بر تاریخ می داند، تحقق خدا را منوط به تحقق تاریخ می پندارد. تنها تاریخ است که انسان را در تمامیت هستی انضمامی اش به معرض تماشا می گذارد، و این معنای از تاریخ است که پرسش خداوند را به انضمامی ترین و حادترین شکلی پیش روی ما می نهد. این نظر که وجه تمایز آدمی از باقی مخلوقات، تاریخ مندی اوست، در عصر جدید بارها و بارها از سوی کسانی چون بولتمان، بوم گارتن، نیبور و گریگور اسمیت مطرح گشته است. تاریخ عرصه تجلی وعده های خداوند و حوادث تاریخ عرصه ظهور و انکشاف خداوند است. انسان چگونه به مقام و منزلت گشودگی به جهان، آزادی از جهان و تسلط بر جهان که خاص اوست، دست می یابد، تخیل همان قوه ای است که انسان را قادر می سازد نسبت به آنچه بطور بی واسطه در محیط او حاضر نیست، واکنش نشان دهد. از اینرو، این امر انسان را قادر می سازد تا به درون افکار دیگر آدمیان پا بگذارد و از این طریق زبان را به شکل عمیق تر درک کند. تحقیق عقلانی خلاقیت آزاد آدمی در ارتباط با خداوند مبتنی بر ویژگی خاص است که باید مستقلا از درون خود این خلاقیت بسط یابند. پاننبرگ می کوشد تا از خلال بررسی رابطه واقعی آدمی با آنچه از جهان موجود او فراتر است، به درک عمیق از ایده خدا دست یابد. او هیچ یک از مفاهیم رایج دعوی از خدا را مسلم فرض نمی کند. سروری خلاق آدمی بر جهان تخیل از ابداع او ناشی می شود. این واقعیت که خلاقیت بی انتهای آدمی ظاهرا از قوه ای ماورای او و ماورای توان بالقوه جهان موجود نشأت می گیرد، پرسش خدای متعال و خلاق گشودگی را پیش روی ما می نهد. پاننبرگ وجه امتیاز انسان از سایر جانوران را در گشودگی او به آینده می بیند. توان انسان در خروج از شرایط محیطی و اقدام بر تأمین شرایط آتی در راستای ساختن آینده ای مطلوب، مواردی است که انسان را از سایر جانوران ممتاز می گرداند. آینده حکومتش، خدایی او را بطور نهایی در ظهوری تاریخی در هستی آشکار می کند خدا باید به عنوان یک موجود متعالی در آینده انسان درک شود و مفهوم آزادی انسان شرط تحقق این امر است. پاننبرگ این موضوع را با تمرکز کردن در مسأله آزادی انسان توسعه می دهد. وی معتقد است مسأله شخصی بودن یا مسأله آزادی متناقض است. با زبان فرهنگ اسلامی، می توان از آن به عنوان ایمان یاد نمود، زیرا متعلق ایمان غیب است و انسان فقط تنها موجودی است که می تواند به ورای دنیای شناختی و ورای شهود و ورای شهادت خودش گذر کند و موجودات دیگر از این ویژگی محرومند. پاننبرگ سپس ادامه می دهد؛ این همان جنبه هستی بشری است که در سنت اهل کتاب به منزله خلیفه بودن آدمی تعبیر می شود.

2- ارتباط خدا و عقل
یکی از مهمترین مباحثی که در کلام مغرب زمین از زمان هیوم به بعد و خصوصا در آثار کانت و فیلسوفان دوره جدید و معاصر رایج گشته، این است که ارتباط بین خدا و عقل از هم گسیخته شده است. هر یک از فیلسوفان و متکلمان مغرب زمین به نحوی این مسأله را ابراز نموده اند. ~گالوی~، یکی از شارحین پاننبرگ، در این باره می نویسد:پاننبرگ نیز همچون دیگر متألهان عصر جدید، با این حقیقت روبه روست که ما دیگر نمی توانیم معنی دار بودن اصطلاح خدا را پیش فرض بگیریم در حالیکه در قرون وسطی معنی دار بودن اصطلاح خدا را پیش فرض می گرفتند. به عبارت دیگر، نمی توانیم رهیافت الهیات از بالا را ادامه دهیم. در فلسفه مسیحی و دوره قرون وسطی حتی اگر پیرامون امور عامه فلسفه بحث می شد، از آنجا که مقصود (بطور پیش فرض) این است که وجود خدا اثبات شود، مباحثی در این راستا بررسی می شد که این الهیات از بالا است. پاننبرگ که یکی از مهمترین ویژگیهای انسان را گشودگی انسان به عالم می داند و از مسأله گشودگی به عنوان شروع طرح خدا یا د می کند، از مجرای انسان به خدا توجه می کند.
(ادامه دارد...).

Sources

Keywords