قضا و قدر در قرآن و احادیث

موضوع قضا و قدر با صراحت هر چه کامل تر در قرآن و سخنان پیامبر اسلام و سایر پیشوایان معصوم وارد شده است و روشن تر از همه این آیه است چنان که می فرماید: «مآ اصاب من مصیبه فی الارض و لا فی انفسکم الا فی کتاب من قبل ان نبراها ان ذلک علی الله یسیر؛ هیچ مصیبتی در زمین رخ نمی دهد و یا بلایی متوجه جان شما نمی شود، مگر اینکه پیش از آنکه آن را بیافرینیم. در کتابی مضبوط است و این کار برای خداوند آسان است.» (حدید/ 22)
این آیه به روشنی خای از ضبط همه نوع رویدادها در کتابی گزارش می دهد و اما حقیقت این کتاب چیست برای ما روشن نیست.
روایاتی که از پیامبر اسلام و سایر پیشوایان دینی نقل گردیده بیش از آن است که مختصری از آن در این صفحات منعکس نمائیم.
پیامبر اسلام در یکی از سخنان خود چنین می فرماید: «من زعم أن الخیر و الشر بغیر مشیه الله فقد اخرج الله من سلطانه و من زعم أن المعاصی بغیر قوه الله فقد کذب علی الله؛ کسی که تصور نماید که خوبی ها و بدی ها بدون مشیت و خواست خدا انجام می گیرد، خدا را از قلمرو سلطه خود بیرون ساخته است و هر کسی بیندیشد که نافرمانی ها بدون اتکا به قدرتی که خدا به بشر داده است وجود می پذیرد بر خدا دروغ بسته است»
«ابوداود» در سنن و «ترمذی» در جامع خود از پیامبر چنین نقل کرده اند که خداوند به قلم دستور داد: «اکتب مقادیر کل شیء حتی تقوم الساعه؛ حوادث را که تا روز قیامت واقع می گردد بنویسید»
«جابر بن عبدالله» از پیامبر نقل می کند، که فرمود: «لا یومن عبد حتی بالقدر خیه و شره؛ ایمان بنده ای کامل نمی شود مگر اینکه به کلیه مقدرات، اعم از خیر و شر ایمان بیاورد»
در نیمه نخستین قرن اسلامی که هنوز به پایان نرسیده بود، که مسئله قضا و قدر در محافل اسلامی مورد بحث و گفت و گو قرار گرفت، تا جایی که هنگام بازگشت امیر مؤمنان از جنگ صفین، مرد سالخورده ای شرفیاب محضر امام گردید و گفت و گو و یا به تعبیر صحیح تر پرسش و پاسخ میان آن دو به شرح زیر انجام گرفت:
- آیا سفر ما به تقدیر خداوند است؟!
- به خدایی که دانه را زیر زمین شکافت و انسان را آفرید، روی هیچ بلندی قرار نگرفتیم و به هیچ دره ای سرازیر نشدیم، مگر به قضا و تقدیر خداوند.
- در این موقع برای رنج ما پاداشی نیست و همگی مربوط به خدا می باشد؟
- خداوند بزرگترین پاداش را در حال رفتن و بازگشتن برای شما منظور داشته است زیرا در هیچ یک از حالات مجبور نبودید و هر دو را از روی اختیار انجام داده اید.
- چگونه ما مختار و آزادیم در صورتی که قضا و قدر و سرنوشت الهی ما را به هر دو کار سوق داده است؟
- تو تصور می نمایی که قضا و قدر حتمی خارج از (اختیار و اراده بشر) وجود دارد؟ اگر چنین باشد برای پاداش و کیفر موضوعی باقی نمی ماند خداوند به بندگان خود امر و نهی فرموده و آنان را در انجام هر دو مخیر ساخته است آنان را به کارهای ممکن مکلف ساخته و هرگز به امر محال فرمان نداده است. در برابر عمل کوچک پاداش بزرگ معین نموده است، نافرمانی های بندگان، خدا را مغلوب نمی سازد و اطاعت بندگان صالح از روی جبر و اضطرار نیست و خداوند پیامبران و کتاب های آسمانی را لغو و عبث نفرستاده است.
این آیات و روایات که آنها را از اصیل ترین مدرک اسلامی نقل نمودیم، ثابت می کند که در دوران زندگی پیامبر و یا اندکی پس از آن، موضوع جبر و اختیار با تمام شاخه های خود در میان مسلمانان مطرح گردیده و هرگز با وجود این همه آیات و روایات که هر کدام می تواند باعث طرح این مسائل گردد، جهت ندارد که طراح این نوع مسائل و مسئله آزادی اراده «معبد جهنی» آن هم به تقلید و تبعیت از یک ایرانی موسوم به «سنبویه» در پایان قرن هفتم میلادی در دمشق باشد.

Sources

Keywords