تشبیه ذهن به آینه

اینجا مطلبی را، اگر چه یک تشبیه است، عرض می کنم: یکی از تشبیه های قدیمی معمول این است که ذهن انسان را تشبیه به آینه کرده اند (در مثل مناقشه نیست، تشبیه عرض می کنم). می دانید قدیمی ها چنین می اندیشیدند که آینه خاصیتش این است که صورت ها را در خودش منطبع می کند، یعنی وقتی ما در مقابل آینه می ایستیم صورت ما درون آینه می افتد، ولی امروز ثابت شده که صورتی داخل آینه نمی افتد، خاصیت آینه فقط منعکس کردن نور است، شعاع نوری که از بدن ما منعکس می شود، به آینه می تابد و از آینه برمی گردد.
بنابراین، تصویری که ما از خودمان در آینه می بینیم (به این صورت حاصل می شود که نور)، از خودمان در آینه می تابد و از آینه منعکس می شود و ما خودمان را می بینیم ولی خیال می کنیم خودمان داخل آینه افتاده ایم. پس این تشبیه بر اساس این فرض است که صورت ها در آینه می افتد.

میر سیدشریف جرجانی کتابی دارد به نام "کبری" که از مقدماتی ترین کتاب های منطق است و با این جمله شروع می شود: "بدان که آدمی را قوه ای است دراکه، که منقش گردد در وی صور اشیاء چنانکه در آینه". می گوید: ذهن به منزله یک آینه است و صورت اشیاء در قوای ادراکی ما منعکس می شود.
تا اینجا یک تشبیه بیشتر نیست، ولی وجه شبه های خاصی هم میان آینه و ذهن انسان وجود دارد: آینه هر چه صاف تر و بی رنگ تر باشد واقع نماتر است. اگر آینه رنگ داشته باشد صورت ها را به رنگ خود نشان می دهد. مثلا اگر شیشه ای که نور را منعکس می کند به رنگ سبز باشد صورت را هم به رنگ سبز نشان می دهد، ولی اگر آینه بی رنگ باشد صورت را به رنگ خودش نشان می دهد. ذهن انسان هم همین طور است. اگر ذهن انسان بی رنگ باشد حقایق را آنچنان که هست به انسان ارائه می دهد، وقتی انسان اشیاء را مطالعه می کند آنچنان می بیند که آن اشیاء هستند، ولی اگر ذهن انسان رنگ داشته باشد اشیاء را به همان رنگ می بیند.
شاعر عرب می گوید: اناره العقل مکسوف بطوع هوی؛ درخشش عقل در اثر فرمانبرداری از هوای نفس از بین می رود.
مولوی می گوید:
چون غرض آمد هنر پوشیده شد *** صد حجاب از دل به سوی دیده شد

گاهی تشبیه ها و تمثیل ها حقایق بسیار بزرگی را بیان می کنند که اگر این تشبیه ها و تمثیل ها نباشد نمی شود آن حقایق را به خوبی بیان کرد.

Sources

Keywords