مضمون کتاب نفیس نهج البلاغه

مجموعه نفیس و زیبای "نهج البلاغه" که اکنون در دست ما است و روزگار از کهنه کردن آن ناتوان است و گذشت زمان و ظهور افکار و اندیشه های نوتر و روشن تر مرتبا بر ارزش آن افزوده است، منتخبی از "خطابه ها" و "دعاها" و "وصایا" و "نامه ها" و "جمله های کوتاه" مولای متقیان علی (ع) است که به وسیله سید شریف بزرگوار "رضی" رضوان الله علیه در حدود هزار سال پیش گردآوری شده است.
آنچه تردید ناپذیر است این است که علی (ع) چون مرد سخن بوده است، خطابه های فراوان انشا کرده، و همچنین به تناسب های مختلف جمله های حکیمانه کوتاه فراوان از او شنیده شده است، همچنان که نامه های فراوان مخصوصا در زمان خلافت نوشته است، و مردم مسلمان علاقه و عنایت خاصی به حفظ و ضبط آنها داشته اند.
"مسعودی" که تقریبا صد سال پیش از سید رضی می زیسته است (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری) در جلد دوم مروج الذهب تحت عنوان "فی ذکر لمع من کلامه و اخباره و زهده" می گوید: "آنچه مردم از خطابه های علی در مقامات مختلف حفظ کرده اند بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می شود، علی (ع) آن خطابه ها را بالبدیهه و بدون یادداشت و پیش نویس انشا می کرد، و مردم هم الفاظ آن را می گرفتند و هم عملا از آن بهره مند می شدند."
گواهی دانشمند خبیر و متتبعی مانند مسعودی می رساند که خطابه های علی چه قدر فراوان بوده است، در نهج البلاغه تنها 239 قسمت به نام خطبه نقل شده است، در صورتی که مسعودی چهارصد و هشتاد و اندی آمار می دهد و به علاوه اهتمام و شیفتگی طبقات مختلف را بر حفظ و ضبط سخنان مولی می رساند.
سید رضی شخصا شیفته سخنان علی (ع) بوده است، او مردی ادیب و شاعر و سخن شناس بود و به خاطر شیفتگی که به ادب عموما و به کلمات علی (ع) خصوصا، داشته است بیشتر از زاویه فصاحت و بلاغت و ادب به سخنان مولی می نگریسته است، و به همین جهت در انتخاب آنها این خصوصیت را در نظر گرفته است، یعنی آن قسمت ها بیشتر نظرش را جلب می کرده است که از جنبه بلاغت برجستگی خاص داشته است، و از این رو نام مجموعه منتخب خویش را "نهج البلاغه" نهاده است، و به همین جهت نیز اهمیتی به ذکر مأخذ و مدارک نداده است، فقط در موارد معدودی به تناسب خاصی نام کتابی را می برد که آن خطبه یا نامه در آنجا آمده است.
ثعالبی که معاصر وی بوده درباره اش گفته است: "او امروز شگفت ترین مردم عصر و شریف ترین سادات عراق است و گذشته از اصالت نسب و حسب به ادب روشن و فضل کامل آراسته شده است... او از همه شعرای آل ابی طالب برتر است با اینکه آل ابی طالب شاعر برجسته فراوان دارند، اگر بگویم در همه قریش شاعری به این پایه نرسیده است دور از صواب نگفته ام."
در یک مجموعه تاریخی و یا حدیثی در درجه اول باید سند و مدرک مشخص باشد وگرنه اعتبار ندارد، ولی ارزش یک اثر ادبی در لطف و زیبایی و حلاوت و شیوایی آن است. در عین حال نمی توان گفت که سید رضی از ارزش تاریخی و سایر ارزش های نهج البلاغه غافل و تنها متوجه ارزش ادبی آن بوده است.
خوشبختانه در عهدها و عصرهای متأخرتر افراد دیگری در پی گردآوری اسناد و مدارک نهج البلاغه برآمده اند، و شاید از همه مشروح تر و جامع تر کتابی است به نام "نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه" که به وسیله یکی از فضلای متتبع و ارزشمند شیعه عراق به نام محمدباقر محمودی گردآوری شده، در این کتاب ذی قیمت مجموعه سخنان علی (ع) اعم از خطب، اوامر، کتب و رسائل، وصایا، ادعیه، کلمات قصار جمع آوری شده است.
این کتاب شامل نهج البلاغه فعلی و قسمت های علاوه ای است که سید رضی آنها را انتخاب نکرده و یا در اختیارش نبوده است و ظاهرا جز قسمتی از کلمات قصار، مدارک و مآخذ همه به دست آمده است. تاکنون چهار جلد از این کتاب چاپ و منتشر شده است.
کار گردآوری مجموعه ای از سخنان علی (ع) منحصر به سید رضی نبوده است، افراد دیگری نیز کتاب هایی با نام های مختلف در این زمینه تألیف کرده اند. معروف ترین آنها "غرر و درر" است که محقق جمال الدین خوانساری آن را به فارسی شرح کرده است و به همت فاضل متتبع عالیقدر آقای میرجلال الدین محدث ارموی، از طرف دانشگاه تهران چاپ شده است.
"علی الجندی" رئیس دانشکده علوم در دانشگاه قاهره در مقدمه ای که بر کتاب "علی بن ابی طالب، شعره و حکمه" نوشته است، چند کتاب و نسخه از این مجموعه ها نام می برد که برخی از آنها به صورت خطی مانده است و هنوز چاپ نشده است، از این قرار:
1 - دستور معالم الحکم، از قضاعی صاحب الخطط.
2 - "نثراللئالی" این کتاب به وسیله یک مستشرق روسی در یک جلد ضخیم ترجمه و منتشر شده است.
3 - "حکم سیدنا علی (ع)" نسخه خطی در دارالکتب المصریه.

Sources

Keywords