کتاب جامع السعادات

کتابی در اخلاق اسلامی به زبان عربی، جامع ترین کتابی است که متأخران در علم اخلاق نوشته اند. از آنجا که عالمان دینی با وجود تعالیم اخلاقی (قرآن و روایات) خود را از تألیفی مستقل در باب اخلاق، بی نیاز می دیدند و معتقد بودند که با ظهور اسلام، نکته های اخلاقی به تفصیل تبیین شده، ولی مؤلف این کتاب جامع السعادات، تمام این تعالیم و معارف اخلاقی را به صورت اخبار و روایاتی که در جاهای مختلف پراکنده و دستیابی به آنها برای همه ممکن نبود و خلاصه ای از این شریعت و گزیده ای از آنچه که اهل حکمت و عرفان گفته اند، در این جا، جمع آوری و تألیف و تدوین کرده است، در واقع این کتاب مشتمل بر هر دو جنبه «عقلی نظری، فلسفی» و «دینی و علمی» با سبک و اسلوبی ویژه است.

معرفی اجمالی نویسنده:
مولی محمدمهدی نراقی، یکی از مجتهدان برجسته و عالم و حکیم و فقیه قرن دوازدهم و سیزدهم هجری است. پدرش ابوذر نراقی از کارمندان دولت ایران در قریه «نراق» بود. ملا محمد مهدی متولد در قریه نراق در ده فرسنگی کاشان در ایران است. البته از سال تولد او اطلاعی در دست نیست ولی بنا به قرائن، او از نوجوانی (15 سالگی) از محضر درس اساتیدی استفاده می کرده و حدود 30 سال شاگرد "مولی اسماعیل خواجوئی" که ساکن در اصفهان بود، بهره علمی برد و در واقع رشد و ظهور علمی نراقی در نزد این استاد بزرگوار بوده است. او ظاهرا در اصفهان نزد دو عالم دیگر، شیخ محمدبن حکیم حاج زمان و شیخ محمد هرندی، که هر دو استاد فلسفه بودند، درس خواند. شیخ نراقی، بعدا به کربلا و نجف رفت و در محضر بزرگانی در نهایت فقر و تنگدستی تحصیل علم کرد و نزد آخرین و بزرگترین استادش "آقا وحید بهبهانی" فارغ التحصیل شد. جمعا نراقی هفت استاد داشت که فرزند او در یکی از اجازه هایش، آنان را «کواکب سبعه» نامیده است. او بعد از فراغت از تحصیل از کربلا به وطن خود برگشت و در کاشان ساکن شد و در آنجا مرکزی علمی بنیاد کرد، در حالی که آن زمان، کاشان از علم و علما خالی شده بود. بعدها آنجا یکی از مراکز مهم علمی در ایران شد. مؤلف ذوفنون بود و در علم فقه و اصول، ریاضی و هندسه و حساب و هیئت و فلسفه، تبحر کافی داشت. نراقی همراه پسرش به عراق بازگشت و به نجف اشرف، جهت زیارت عتبات و بعد از استادش "وحید بهبهانی" رفت، ولی در همان جا به سال 1209 ق دار فانی را وداع کرد و به خاک سپرده شد.

ساختار و تقسیم بندی کتاب:
کتاب جامع السعادات به تصریح مؤلف، یک بخش از حکمت عملی قدیم یعنی اخلاق را شامل می شود و درباره سایر بخش ها حرفی نمی زند زیرا غرض او از تألیف این کتاب، تنها بحث در چگونگی اصلاح نفس و تهذیب اخلاق است. این کتاب مشتمل بر 3 باب است:
باب اول در مقدمات که در آن مباحث کلی و مبانی علم اخلاق مطرح شده از قبیل: تجرد و بقای نفس، تأثیر طبیعت آدمی و مزاج بر اخلاق، نقش تربیت در اخلاق، شرف علم الاخلاق به سبب شرافت موضوع و غایت آن، ترکیب حقیقت انسان از جهات متقابل و اینکه غایت سعادت، تشبیه به مبدأ است (این باب 16 فصل دارد).
باب دوم در گونه های اخلاق شامل مباحثی چون فضائل چهارگانه (عدالت، شجاعت، حکمت، عفت)، اصلاح نفس پیش از اصلاح دیگران، دستیابی بر محبت، حد وسط در اخلاق یعنی اعتدال و اطراف آن (افراط و تفریط) در اخلاق.
باب سوم درباره اخلاق پسندیده که شامل یک مقدمه و چهار مقام است. مقدمه درباره نگهداری اعتدال و میانه روی در فضیلت ها و گفتار و کردار، درمان کلی و درمان ویژه بیماری نفس سخن می گوید و چهار مقام در قوه عاقله، قوه غضبیه، قوه شهویه و فضایل و رذایل آن و مقام چهارم در باب رذایل و فضایل که مربوط به این سه قوای سه گانه یا متعلق به دو قوه از آنهاست.

مستندات جامع السعادات:
ملا محمدمهدی نراقی در تألیف این کتاب به برخی از متون متقدم در علم اخلاق، استفاده کرده است و از گفتار حکمای پیشین و فیلسوفان یونانی فیثاغورس، افلاطون، ارسطو، ابوعلی مسکویه نقل قول کرده و از مطالب شارحان و حکمای اسلامی مانند ابوعلی سینا، ملاصدرا و فارابی استفاده نموده است. ظاهرا شیخ نراقی، در مباحث نظری اخلاقی، بیشتر از کتاب تهذیب الاخلاق ابوعلی مسکویه، اخلاق ناصری و خواجه نصیرالدین طوسی، بهره برده است. او "ابوعلی مسکویه" را استاد اخلاق و از اولین دانشمندان مسلمانی می داند که کتاب اخلاقی تدوین کرده است.

نکته منفی:
یکی از مشکلات مهم کتاب که بعضی ها بر مؤلف خرده گرفته اند، اینست که احادیث مرسل زیادی آورده (حدیث مرسل یکی از دوازده قسم حدیث ضعیف است) و بدون اینکه به صحت و سقم آنها التفاتی داشته باشد، آنها را نقل کرده و مأخذ آنها را نگفته و به منابعی مانند «جامع الاخبار» و «مصباح الشریعه» تکیه دارد در حالی که می دانیم مطالب جعلی و ساختگی در این دو کتاب زیاد است.

چاپ و نشر:
این کتاب به کوشش سید محمد کلانتر با تصحیحی علمی و انتقادی در سال 1368 ق در سه جلد در نجف اشرف چاپ شد. شیخ محمدرضا مظفر مقدمه ای در این کتاب دارد. قبلا این کتاب بارها در نجف و تهران و بمبئی چاپ شده است. سید جلال الدین مجتبوی این کتاب را به فارسی ترجمه و در سه جلد در سال 1377 شمسی به چاپ رساند. کتاب «معراج السعاده» نوشته ملانراقی، فرزند محمدمهدی نراقی، خلاصه ای از جامع السعادات است تا همین مباحث اخلاقی با عباراتی واضح برای همه مورد استفاده باشد.

Sources

Keywords