کتاب احقاق الحق و ازهاق الباطل

کتابی در مسائل اختلافی میان اهل سنت و شیعه، در سه حوزه کلام، اصول فقه و فقه، به ویژه مبحث امامت، به زبان عربی در قرن یازدهم هجری. نویسنده، قاضی نورالله بن سید شرف الدین شوشتری، از علما فقها و متکلمین و رجال شناس نامدار شیعه که ساکن هند بوده است. اثر بزرگ و مهم دیگر او، کتاب «مجالس المؤمنین» می باشد. کتاب احقاق الحق پاسخ و ردی است بر کتاب «ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل» دانشمند اهل تسنن، (قاضی فضل بن روزبهان اصفهانی) که آن، دفاعیه ای است بر کتاب «نهج الحق و کشف الصدق» علامه حلی، عالم بزرگ شیعه، متوفی 736. احقاق الحق، بهترین کتابی است در رد علمای عامه (اهل تسنن)، مروری بر آن نشان می دهد که آگاهی و دانش او چقدر گسترده و توانایی و دقت او در مباحثات مذهبی و مناظراتش با سنی ها، قابل توجه است. "شوشتری" مطالب آن را با بیانات منطقی و در خور فهم غالب مردم نوشته و تمام ماخذ آن را از کتب و احادیث اهل تسنن گرفته و به آن ها استشهاد نموده است. مبحث امامت این کتاب، بسیار مفصل است و تألیف کتاب که در سال 1014 هـ ق، تمام شده، باعث شهادت نویسنده گشت.

معرفی اجمالی نویسنده
سید نورالله حسینی مرعشی شوشتری، مشهور به "شهید ثالث"، قاضی عالم و فقیه، متکلم و رجال شناس معروف شیعه، فرزند سید شریف الدین، که سال 956 هـ ق، در شوشتر در خانواده اهل علم، متولد شد. نسب قاضی نورالله، با 26 واسطه به حضرت سجاد، امام چهارم شیعیان می رسد. تحصیلات مقدماتی را در شوشتر گذراند، در سال 979 هـ ق، برای ادامه تحصیل به مشهد رفت، آنجا به تهذیب نفس و تحصیل در درس "مولی عبدالواحد شوشتری" پرداخت. سال 993 هـ ق، یعنی در سن 37 سالگی به علت فجایع و شورش های مکرر مشهد و دلایل دیگری به هند رفت و وارد «لاهور» شد. "جلال الدین اکبر" پادشاه هند، از او پذیرایی کرد و علی رغم شیعه بودنش به خاطر توانایی ها و صلاحیت هایش، منصب قضاوت را به او داد. فتاوی قاضی شوشتری و علم او از فقه و حدیث اهل سنت، بی نظیر بود، به همین جهت، فتاوی او، بطور مستقیم، علمای سنی مذهب را تحت تأثیر برتری فقه جعفری قرار داد. وی در علم حدیث نیز استاد بود. در علم معقول و منقول مجرب و متبحر و در تفسیر و علوم قرآن و ریاضیات، صرف و نحو و ادبیات عرب، معانی و بیان و عروض و قافیه، صاحب تألیفاتی است. بعد از مرگ "اکبر شاه هند"، رهبران سنی متعصب هندی، فشار را بر "قاضی نوراله" روز به روز بیشتر کردند و سرانجام بعد از تألیف این کتاب (احقاق الحق) و مقالات آن که در انتقاد از سه خلیفه اول است، خشم آنها را برانگیخت و بعد از 5سال در 18 جمادی الثانی سال 1019 هـ ق، نواصب اهل سنت، راه را بر او گرفته و آنقدر با شاخه های خاردار او را زدند تا جان خود را از دست داد و شهید راه حقیقت گشت و از این رو، به گفته صاحب مستدرک "حاج میرزا حسین نوری طبری" او را شهید ثالث نیز گویند. (مراجعه به زندگینامه این شخصیت بزرگ شود) قبر او در «اکبر آباد» هند و معروف می باشد.

مختصری از ساختار کتاب
کتاب، خلاصه ای از مجادلات شیعه و سنی، پیرامون عقاید اشعریه درباره خدا، نبوت، امامت، تفسیر قرآن، احادیث و فقه را شامل می شود. عمده مباحث، کلامی و به ویژه شامل مبحث امامت حضرت علی (ع) است. در عین حال، از نظر محتوا و سخنان و امثال، با اهمیت و ارزشمند می باشد. روش مؤلف در رد و نقد کتاب «ابطال نهج الباطل» قاضی روز بهان اینگونه است که: نخست عبارت "علامه حلی" از کتاب «نهج الحق» او را با عبارت «قال المصنف رفع الله درجة» آورده و بعد عبارت "روز بهان" را با عنوان «قال الناصب خفضه الله» مطرح می کند، آنگاه داوری خودش را با «اقول» به طور مفصل بیان و به نقد دیدگاه فضل الله و اثبات نظریات امامیه که در لابه لای نوشته های علامه حلی آمده، می پردازد و نظر مستدل خویش را در تجزیه و تحلیل حقایق از لحاظ تاریخی و منطقی ارائه می دهد. این کتاب، موجی از مخالفت علیه قاضی نورالله، پدید آورد.

اهمیت کتاب و حواشی آن:
بنابر توجه خاص و اهمیتی که علمای شیعه به این اثر کلامی داشتند، حواشی و تعلیقات زیادی بر آن نوشتند که از آن جمله می توان به سه تعلیقه شیخ مفیدالدین بن عبدالنبی شیرازی، مولا محمدهادی بن عبدالحسین و سید علاءالدوله، داماد مؤلف اشاره کرد. ضمنا به چند زبان ترجمه شده که از جمله، به فارسی توسط میرزا نائینی، ترجمه فارسی عهد صفوی و ترجمه اردو، می باشد. چاپ این کتاب در ایران برای اولین بار، سال 1273 هـ ق، و بار دیگر با حواشی و تعلیقات مفصل در 16 جلد توسط آیت الله مرحوم مرعشی نجفی است.

Sources

Keywords