کتاب جامع عباسی

اولین کتاب فتوایی به زبان فارسی، در فقه عملی و به اصطلاح اولین رساله عملیه به فارسی برپایه فقه شیعه در قرن یازدهم هجری قمری. این کتاب، جامع تمام مسائل و آرای فقهی مؤلف آن، بر مبنای فقه امامی است. البته در مواردی، مؤلف به اقوال و آرای دیگر اشاره کرده، بدون آنکه یک نظر را ترجیح دهد. در این اثر، مسائل و احکام و آداب شرعی، از باب «طهارت» تا «دیات» مطرح شده است.
مؤلف: بهاءالدین عاملی، معروف به "شیخ بهائی"، فقیه، حکیم، دانشمند ایرانی و شاعر شیعه می باشد. وی به درخواست شاه عباس کبیر اقدام به تألیف این کتاب کرد و در طرح خود، مطالب آن را در بیست باب گنجاند، لکن بعد از تألیف پنج باب نخست آن، یعنی باب حج، وفات یافت، شاگردش "نظام الدین محمد ساوجی" به فرمان شاه عباس، آن را ادامه داد و پانزده باب باقی مانده را مطابق طرح استادش به پایان رساند و به شاه عباس تقدیم کرد و از این رو، نام "جامع عباسی" بر آن گذاشته شد.

معرفی اجمالی نویسنده:
محمدبن عزالدین شیخ حسین جبعی عاملی حارثی همدانی، فقیه، محدث، مفسر ریاضی، حکیم، ادیب، شاعر به زبان فارسی و عربی و جامع علوم عقلیه و نقلیه و در مجموع از دانشمندان بزرگ ایرانی شیعه، که در سال 953 هجری قمری در «بعلبک» جبل عامل، بدنیا آمد. در همان کودکی همراه پدرش به ایران آمد و نزد او عربی، تفسیر و حدیث را یاد گرفت و سپس نزد علمای دیگر در قزوین و دیگر شهرهای ایران، تحصیلاتش را ادامه داد. بعد از طی تمامی مراحل علمی و رسیدن به کمالات، به دستور شاه عباس ریاست علمی مذهبی اصفهان به او واگذار و پس از فوت پدرش "شیخ علی منشار"، لقب "شیخ الاسلامی" از طرف شاه عباس صفوی به او تفویض شد. سال 984 هـ ق، همراه پدرش به حج رفت و در سال 1008 هـ ق، همراه شاه عباس کبیر پیاده به مشهد مقدس سفر کرد. وی سفرهای دیگری به هرات، آذربایجان، دمشق، فلسطین و مصر و عراق نمود. در هر شهری مورد احترام فوق العاده بود و ملاقاتهایی با بعضی از اهل کمال و علما و فضلا داشت و گاهی نیز مباحثات علمی و مذهبی با پیشوایان مذاهب دیگر داشت و بالاخره به ایران برگشت و در اصفهان درگذشت. از اساتید او می توان ملاعبدالله یزدی، صاحب حاشیه تهذیب المنطق را نام برد و از شاگردان او، ملامحسن فیض کاشانی، ملاصدرا شیرازی و مجلسی اول و ملا محمدصالح مازندرانی می باشند. آثار و تألیفات بسیاری داشته و کشکول شیخ بهائی و طومار شیخ بهائی از جمله آنهاست. وفات او، در شوال 1032 هـ ق و مزارش در شهر مقدس مشهد می باشد.

ساختار و تقسیم بندی کتاب:
جامع عباسی شامل 20 باب می باشد. 19 باب کتاب، فقهی و 1 باب آن، درباره زیارت چهارده معصوم و تولد و وفات آنهاست و فقهی نیست. آغاز - از باب طهارت و در باب دیات، ختم شده است. باید گفت که ترتیب ابواب و مقدار و اهمیت هر باب، با بقیه آثار فقهی هماهنگ نیست و فرق هایی دارد. بعضی از ابواب عبارتند از:
باب اول: طهارت
باب دوم: نماز
باب سوم: روزه و خمس
باب چهارم: روزه
باب پنجم: حج
باب ششم: شامل موضوعاتی چون وقف، صدقه، قرض الحسنه، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر
باب هفتم: شامل زیارت 14 معصوم علیهم السلام و ایام ولادت و وفات آنها
باب دهم: درباره اجاره، عاریه، امانت، غصب، ضمانت، مزارعه، مساقات، شرکت، مضاربه، وکالت، جعاله، لقطه
باب سیزدهم و چهاردهم: مواردی از قبیل شکار حیوانات و ذبح حیوانات.

از ویژگی های کتاب:
1- مهم ترین آن، اینست که اولین کتابی است که به زبان فارسی همه احکام شرعی مورد نیاز مردم رابه زبانی آسان و روان و روشن، بیان کرده است بطوریکه همه مردم به سادگی آن را می فهمیدند.
2- نگارش این اثر، نقطه عطفی در سیر نگارش متون فقهی است و حتی آن را اولین رساله عملیه به زبان فارسی می دانند، هرچند که بیشتر از رساله های عملیه امروزه، آداب و سنن و احکام فقهی، آمیخته شده است.
3- این کتاب، علاوه بر توده مردم، مورد توجه فقها و از منابع و مراجع مهم آنان بود.

حاشیه و چاپ و نشر:
فقهای زیادی در زمان های بعد بر آن حاشیه نوشته و آن را به صورت رساله عملی خود در آوردند و فتواهای خود را در مواردی، مغایر با فتوای شیخ بهائی بیان کردند. بعضی از این حواشی فقط بر بخش هائی است که شیخ نوشته و بعضی بر همه ابواب. از جمله: حاشیه محمدبن علی عاملی معروف به "ابن خاتون"، حسینعلی ملایری، عبدالله مامقانی. از متأخرین عبارتند از: عبدالله مازندرانی، محمدکاظم طباطبایی یزدی، سید اسمعیل صدر، ابوالقاسم دهکردی اصفهانی، که این دو نفر آخر، بر تمام ابواب حاشیه زده و دو نفر اول (عبدالله مازندرانی و محمدکاظم طباطبایی یزدی) تنها بر پنج باب نخست کتاب.

ترجمه:
جامع عباسی به زبان اردو در هند و به زبان عربی ترجمه شده است. چاپ کتاب از سال 1230 ق در ایران و هند بطور مکرر بوده و نسخه های خطی متعددی از آن وجود دارد.

Sources

Keywords