شرط آزادی در مکلف شدن انسان

آزادی و اختیار یکی دیگر از شرایط تکلیف است. یعنی انسان آنگاه مکلف است به انجام یک وظیفه که اجبار و یا اضطراری در کار نباشد، اگر اجبار (اکراه)، یا اضطرار در کار باشد، تکلیف ساقط می گردد. اجبار (اکراه)، مانند اینکه یک قوه ء جابره شخصی را تهدید کند به اینکه حتما روزه ء خود را بخورد بطوری که اگر نخورد، جانش در خطر قرار خواهد گرفت. بدیهی است که در چنین مورد تکلیف روزه ساقط می شود، یا اگر کسی مستطیع شود و یک شخص جابر او را تهدید کند که اگر به حج برود به جان او یا کسانش صدمه وارد خواهد آورد. پیغمبر اکرم (ص) فرمود: «رفع ما استکرهوا علیه»؛ «آنجا که اکراه و اجبار به میان آید تکلیف ساقط است». اضطرار آن است که انسان از طرف شخصی مورد تهدید قرار نمی گیرد بلکه این خود اوست که انتخاب می کند، ولی این انتخاب معلول شرایط سختی است که پیش آمده است، مانند کسی که در بیابانی درمانده و گرسنه است و جز مردار غذایی که سد جوع کند نمی یابد، در چنین موارد تکلیف حرمت خوردن مردار ساقط می شود. پس فرق اجبار و اکراه با اضطرار آن است که در مورد اجبار و اکراه انسان از طرف یک قوه ء جائر و جابر مورد تهدید قرار می گیرد که فلان عمل خلاف را باید انجام دهی و اگر انجام ندهی فلان صدمه را به تو خواهم زد، و انسان برای آنکه صدمه و ضرری را از خود "دفع" کند یعنی نگذارد وارد شود ناچار بر خلاف وظیفه ء خود عمل می کند، ولی در اضطرار پای تهدید در کار نیست، بلکه مجموع شرایط طوری پیش آمده که وضع نامطلوبی را بر او تحمیل کرده است و او برای آنکه آن وضع را "رفع" کند یعنی آنچه وجود دارد مرتفع سازد ناچار است بر خلاف وظیفه ء اصلی خود عمل کند.
پس تفاوت اکراه و اجبار با اضطرار در دو جهت است:
1. در اکراه و اجبار پای تهدید انسان در میان است، بر خلاف اضطرار.
2. در مورد اکراه و اجبار انسان برای "دفع" یک وضع نامطلوب چاره جویی می کند، و در مورد اضطرار برای "رفع" چنان وضعی چاره جویی می نماید.
ولی اکراه و اجبار و همچنین اضطرار را از شرایط عمومی تکلیف نمی توان به حساب آورد، یعنی کلیت و عمومیت ندارد، اولا بستگی دارد به درجه ء صدمه و ضرری که بناست دفع و یا رفع شود و ثانیا بستگی دارد به اهمیت آن تکلیفی که انسان می خواهد به علت اکراه یا اضطرار انجام ندهد. بدیهی است که هیچ گاه به بهانه ء اکراه یا اضطرار نتوان به زیان دیگران و به ضرر اجتماع و یا به زیان خود دین اقدامی کرد. برخی تکالیف است که هر ضرر و صدمه ای را به خاطر آنها باید تحمل کرد.

Sources

Keywords