جایگاه دین در غرب جدید

دین

دین در غرب بسیار نیاز به تفکر عمیق دارد. از آن جا که دین در غرب از ناحیه فرهنگ سکولار و ماتریالیستى معرض تهدید است، این فرهنگ هرچه بیشتر به سمت لذات فورى و احساس آرامش هاى فورى و خشنودى هایى که به راحتى ارضا مى شوند سوق داده مى شود. روشن است که این شناخت عمیق نیست. این مطلب را مى توان در زمان بروز مشکلات و فاجعه هاى بزرگ به وضوح درک کرد. براى مثال، وقتى در بیمارستانى مشکلى پیش مى آید یا در اثر مشکلاتى، حادثه دردناکى براى مسافران قطارها پیش مى آید، همه شروع به سؤال مى کنند که چه کسى مقصر است. همه دنبال یک مقصر مى گردند تا او را سرزنش کنند. این آن چیزى است که ما امروزه به آن فرهنگ سرزنش مى گوییم. از نظر عموم مردم تنها یک راه خروج از این مشکلات وجود دارد و آن رجوع به دادگاه است و نه رجوع به دین. فرهنگ عمومى این است که باید به دادگاه رفت تا معلوم شود چه کسى مقصر است و باید براى جبران خسارت غرامت بدهد.
این ممکن است در مورد اشتباه در یک عمل جراحى یا نقص در خط راه آهن که موجب حادثه قطار شود و یا نقض فنى در ماشین باشد. وقتى فرهنگ عمومى فرهنگ سرزنش باشد، هر کسى دنبال این است که به گونه اى خود را مصون نگه دارد و اگر هم احیانا مقصر شناخته شد، بیمه اى باشد که غرامت را از جانب او پرداخت کند. در انگلستان مى بینیم که قواعد و شیوه هاى کارى را مشخص کرده اند که اگر فرد از آن ها تبعیت کند، مقصر شناخته نخواهد شد و اگر هم اشتباهى از او سر بزند، بیمه خسارت وارده را جبران خواهد کرد. این نشانگر مادى گرا بودن فرهنگ سکولار است که بسیار به وسیله رسانه ها و ستاره هاى سرشناس، که بت هاى جدید هستند، کنترل مى شود.
این جا یک سؤال مطرح مى شود که پس ارزش ها کجا هستند؟ مردم در کجا به دنبال ارزش ها مى گردند؟ پاسخ کوتاه این است که بسیارى از مردم دنبال ارزش ها نمى گردند; زیرا به نحوى از انحا علیه ارزش ها شرطى شده اند.
دلیل آن این است که ارزش هاى اخلاقى یا ارزش هاى دینى نیاز به تلاش و زحمت دارند تا بتوان به آن ها راه یافت. آنچه امروزه در میان مسیحیان در شرق و در اروپا اتفاق مى افتد، این است که مردم دنبال چیزى غیر از اشکال رسمى مذهب هستند و به آنچه که فرهنگ آن کشور تلقى مى شود، نظر مى کنند. به طور مثال، من عضو گروهى هستم که مسؤول کلیساى بسیار بزرگ شهر یورک است که متعلق به قرن چهاردهم مى باشد و یکى از زیباترین کلیساها در سطح کشور مى باشد. این کلیسا بزرگ، جذاب و در عین حال، نگهدارى آن بسیار پر هزینه است. این کلیسا در حال حاضر در اختیار کلیساى انگلیکان مى باشد، اما آن ها بودجه کلانى براى اداره آن ندارند. با این که این یک ساختمان فرهنگى است و بازدید کنندکان بسیارى از آن بازدید مى کنند، دولت بودجه اى به آن اختصاص نمى دهد. مردم متدین که اهل کلیسا هستند نیز تعدادشان آن قدر نیست که با تبرعات بتوانند کلیسا را اداره کنند.
حالا سؤالى مطرح مى شود که خرج نگهدارى این بناى عظیم باید چگونه تأمین شود؟ البته، آن ها هزینه ها را پایین مى آورند، ولى به هرحال بودجه زیادى نیاز دارند. این پیشنهاد مطرح شد که از بازدیدکنندگان ورودیه دریافت شود، ولى جنجال زیادى پیدا شد که نمى توان از مردم براى رفتن به خانه خدا پول گرفت. به هر حال، مشکل این است که مردم آن طور که قبلا به کلیسا مى رفتند، الان نمى روند. به اندازه کافى مؤمنان به کلیسا نمى روند که بتوان مطمئن بود که با اعانات و تبرعات ایشان مخارج تأمین مى شود. این بحث ها منتهى به این سؤال شد که اصلا این ساختمان را براى چه باید نگه داشت؟ آیا صرفا به عنوان یک میراث فرهنگى است یا این که مکان عبادت خداست که در آن عبادت کنندگان یا جستجوگران جمع مى شوند تا خود را بشناسند، تا در نیایش ها شرکت کنند، حضور مسیح را احساس کنند و ...؟ اگر گزینه دوم درست است، پس دست اندرکاران باید آن را درک کنند و تلاش کنند تا مخارج را تأمین نمایند. این یک نمونه است که هنوز هم دست اندرکاران به راه حلى نرسیده اند و امثال آن در سطح کشور بسیار زیاد است.
ما در فرهنگى به سر مى بریم که تعداد مردم خداپرست به نظر مى رسد که رو به افول است. این یک طرف قضیه است. از سوى دیگر، ما مى بینیم که افراد متدین و خداپرست نیز وجود دارند. ما دو جریان داریم: یکى جریان سطحى عمومى که غیر مذهبى است; ضرورتا ضد مذهب نیست، ولى غیر مذهبى است. البته وقتى سؤالات بنیادین مطرح مى شود، سراسیمه و وحشت زده مى شود. دوم جریان زیرینى که مربوط به افرادى است که بیش تر فکر مى کنند و معتقدند نمى توانند دین خود را پندارى و خیالى بدانند.

دین در غرب

بین فهم غرب از اسلام، ولو آنکه دیدگاه های آن از نظر مسلمین متعصبانه و تحریف شده باشد و فهم اسلام از دین در غرب از نقطه نظر اسلامی، هیچ موازنه ای برقرار نیست. تلاش مسلمین برای فهمیدن دین در غرب بسیار نادر بوده و اکثرا آنچه هم که توسط محققان جدید مسلمان درباره دین و تفکر در غرب نوشته شده یا عمدتا بر نقطه نظرها و دیدگاه های غربی مبتنی است و یا بر دانش بی اساس و محدودی که خود مانع از ژرفکاوی در معنای دین و تاریخ آن در جهان غرب بوده است.در میان مسلمین می توان دو نقطه نظر کاملا متضاد درباره دین در غرب دید. برخی همه غربیان را، به استثنای اقلیت کوچکی که یهودی اند، مسیحی می دانند و لذا غالبا از کل غربیان با تعبیر «مسیحیان» یاد می کنند، گویی که غرب همچنان غرب قرون وسطاست که بانی جنگ های صلیبی بود و تمدن غربی هنوز در عصری زندگی می کند که به «عصر ایمان» موسوم است.
برخی دیگر از مسلمین به عکس، گمان می کنند که همه غربیان مادی گرا و دهری مشرب و یا لاادری و شکاکند و در میان غربیان عملا هیچ دینی حاکم نیست.به قطع و یقین باید گفت که هر دو این نظریات یا گمان ها خطاست. از یک سو، غرب از قرن هفدهم و حتی پیش از آن، از رنسانس به این سو در جهت غیر دینی کردن نگاه و نگرش مردمش و سست کردن علایق دینی در زندگی روزمره ی ایشان سیر کرده است. در نتیجه امروزه در غرب کسان زیادی هستند که گرچه میراث داران مسیحی و یهودیت اند، دیگر به معنای دقیق مسیحی یا یهودی نیستند. با این حال هنوز عده ی بسیار زیادی در غرب زندگی می کنند که در بطن تمدنی که دیگر نمی توان آن را تمدنی مسیحی دانست، مسیحیان یا یهودیان مشترعی هستند. درک دقیق این اوضاع برای فهم درست نقشی که دین در غرب دارد، پرهیز از نظریات افراطی ای که امروزه برخی در جهان اسلام دارند، برای مسلمانان بسیار اهمیت دارد. جوان مسلمان بدون درک کردن نقش دین و نیز به محاق افتادن آن در غرب در همه مراحل تکوین و تولد و رشد و گسترش دنیای متجدد در اروپا و آمریکا و سپس در سرزمین های دیگر، هرگز قادر نخواهد بود که دنیای متجدد را بفهمد.
روشن است که غرب از زمان ظهور تمدن قرون وسطاییش اساسا و عمدتا مسیحی بوده است. تمدن قرون وسطایی مزبور صرفا ادامه و امتداد تمدن یونانی و روم نبود. این تمدن اساسا آنگاه پدید آمد که مسیحیت، به دنبال ضعف و انحطاط تدریجی امپراتوری روم، در این امپراتوری، نیز در میان اقوام ژرمن و سلت یا سلتی اروپای شمالی اشاعه یافت. نتیجه این جریان تولد تمدن جدیدی بود که گرچه عناصر مهمی را از روم و نیز یونان به ارث برده بود، کاملا مسیحی بود. بنابراین، تاریخ دین در غرب آنچنانکه امروزه برای ما دانسته است، بیش از هر عنصر و عامل دیگری با مسیحیت مربوط است. مسیحیت در غرب، بر خلاف وضعیتی که در شرق داشت و به سبب تقسیم شدگیش به کلیساها یا مذاهب کوچک با ظهور و توسعه اسلام به راحتی مغلوب شد، تا قرن ها تقریبا یکپارچه بود، به این معنا که نهاد و سازمان یگانه ای داشت که همانا تشکیلات مذهب کاتولیک بود. پاپ همچنان رهبری و ریاست عالی کلیسای غرب را بر عهده داشت. کلیسای ارتدوکس که یکی دیگر از شاخه ها و شعب عمده ی مسیحیت سنتی است، بر مرجعیت پاپ گردن ننهاده و لذا از مذهب کاتولیک جدا بود. در نتیجه، مذهب و تشکیلات کاتولیک در سراسر دوران تولد و شکل گیری تمدن غرب به صورت یگانه نهاد مسیحی غرب باقی ماند.
شکل گیری دورانی از تاریخ که امروزه از آن به «قرون وسطی» تعبیر می شود و طی آن برخی از مهم ترین نهادها و نیز الگوهای فکری غرب صورت بندی و متبلور گردیده و هنر مقدس مسیحی نیز به اوج کمال خود دست یافته بوده، همانا وامدار مسیحیت در شکل کاتولیکی آن بوده است. در طول قرون وسطی مسیحیان غرب با اخلاص دینی شدید و پایبند اکید به مسیحیت بدانگونه که مذهب کاتولیک برای ایشان تفسیر می کرد، زندگی می کردند و لذا علی رغم دشمنی عظیمی که با مسلمین نشان می دادند احساس شباهت و قرابت زیادی نیز با ایشان می کردند، زیرا جامعه ای از مؤمنان را در جهان اسلام می دیدند که اکیدا و خالصانه به کلام خداوند و دستورات و احکام او پای بندند. با این حال، در غرب، بر خلاف اسلام، در نتیجه یک عده عوامل بسیار پیچیده داخلی، به تدریج مخالفت هایی با مرجعیت و اقتدار دین و به ویژه با مذهب کاتولیک پدید آمد. عوامل مزبور از جمله شامل مغفول ماندن تدریجی جهات و جنبه های معینی از تعالیم عرفانی مسیحیت، توجه زیاده و افراطی به عزاداری و مردگان، عقلانی کردن تدریجی اندیشه دینی مسیحی، بالاخره شکاکیت ذاتی مندرج در کلام اصالت تسمیه اواخر قرون وسطی، می شد.

رنسانس

این مخالفت ها در طی دوره ای که بعدها به رنسانس معروف شد صورت های گوناگونی یافت. در این دوره می توان از یک سو ظهور اومانیسم و فردگرایی را دید که به مخالفت با استیلای دین به طور کلی و علی الخصوص سلطه ی تمدن دینی قرون وسطی برآمد و بعدها به انگ و نشان های اصلی تمدن جدید تبدیل شد، از سوی دیگر، شکل گیری یک عکس العمل مذهبی را که به ظهور پروتستانیسم و نهضت اصلاح دین انجامید که خواستار بازگشت به مسیحیت نخستین به همان صورتی بود که ریشه در کتاب مقدس و به ویژه اناجیل داشته است؛ مشهور شدن این حرکت اخیر به «نهضت انجیلی» به سبب همین تأکید بر بازگشت به انجیل بود. بر خلاف تمایلی که برخی از محققان داشته اند، مذاهب پروتستان و کاتولیک را نمی توان با تشیع و تسنن در متن اسلام مقایسه کرد.
سابقه هر دو مذهب تشیع و تسنن به همان دوران صدر اسلام و اوان کار اسلام بازمی گردد، در حالی که مذهب پروتستان مولود اعتراض (Protest) کاملا متأخری به کلیسا یا مذهب کاتولیک بوده و حدود هزار و پانصد سال پس از ظهور و استقرار مسیحیت به وجود آمده است. بر خلاف مذهب کاتولیک که ساختار یکپارچه و متحد خود را با تمکین در مقابل اقتدار و مرجعیت دستگاه پاپی و سلسله مراتبی که کلیسای کاتولیک بر آن مبتنی بود حفظ کرد، مذهب پروتستانی سریعا به فرق و مکاتب و دسته بندی های دینی متعددی علاوه بر مذاهب یا کلیساهای مرتبط با کالون و لوتر که برجسته ترین طلایه داران نهضت اصلاح دین بودند، تقسیم شد.
دامنه گسترده این مذاهب یا کلیساها از کلیسای انگلستان که از جهاتی همچنان «کاتولیک» مانده بود اما بر اقتدار و مرجعیت پاپ گردن نگذاشته لذا شاخه ای از پروتستانیسم به حساب می آمد، تا کلیساهای پروتستان همچون کلیسای متدیست، کلیسای پرسبیتری و کلیسای باپتیست یا تعمیدی را که تکیه و تأکید بسیار بیشتری بر جهد و تلاش فردی مبتنی بر حجیت و مرجعیت انجیل، تفسیر شخصی کتاب مقدس و عمل اجتماعی داشتند، دربر می گرفت. تعداد مذاهب و کلیساهایی که در درون پروتستانیسم ظهور یافته است و هنوز هم همچنان ظهور می یابد بسیار زیاد است. به واقع، کسی که تازه وارد آمریکا یا اروپا می شود مشکل می تواند بفهمد که چگونه وجود این همه فرق و مذاهب و کلیساهای مستقل از یکدیگر ممکن بوده است.
با وجود این درک این نکته مهم است که کل پدیده پروتستانیسم از همه آن کلیساهایی که همچون کلیسیای اسقفی، بر شعایر و مناسک تأکید دارند تا آن کلیساهایی را که همچون کلیسای تعمیدی اساسا خود را وقف عمل اجتماعی کرده اند، دربر می گیرد و ممکن است که جمعیت های جدیدی بر گرد یک رهبر خاص فراهم آیند و یک مذهب یا شاخه جدید از پروتستانیسم را ایجاد نماید. همه ی کلیساهای پروتستان، دست کم تا همین اواخر، در ایمان به خدا و حضرت مسیح (ع) شریک بوده اند، وگرنه اصلا مسیحی دانسته نمی شدند.
این کلیساها ضمنا همگی بر خلاف کلیسای کاتولیک که علاوه بر ایمان به خدا، مسیح و کتاب مقدس، همواره بر نفاذ و دوام تاریخی تعالیم کلیسا، ترتیبات جانشینی پاپ ها و آنچه در لاتینی Traditio خوانده می شود و تا حدودی با تفاسیر قرآن و حدیث در اسلام مطابقت دارد نیز تأکید داشته است، اساسا بر اهمیت و مرکزیت کتاب مقدس تکیه دارند.
نهضت اصلاح دین پروتستانی و قیام بر ضد مذهب کاتولیک اتفاقا در آلمان و جایی که امروز سوئیس نامیده می شود آغاز شد و عمدتا در اروپای شمالی ریشه دواند. این نهضت در جنوب اروپا توفیق و توسعه زیادی نیافت، اگرچه در جنوب در طی یک دوره بحرانی پروتستانیسم کل موجودیت جهان کاتولیک را در معرض انهدام قرار داده بود. ظهور ژاندارک، زنده زنده سوزانده شدن و سپس مقام قدیسی یا قدیسه ای یافتنش در کلیسای کاتولیک بیانگر لحظه بحرانی ای بود که در آینده سرانجام مانع گسترش پروتستانیسم می شد و مذهب کاتولیک می توانست در فرانسه و اسپانیا و ایتالیا و پرتغال و نواحی معین دیگری در اروپا باقی بماند. کشورهایی همچون آلمان، با در برداشتن جمعیت کثیری از پروتستان ها و شمار فراوانی از کاتولیک ها، در بینابین این دو جهان کاتولیک و پروتستان ها باقی ماندند.
علاوه بر این، به دلایل گوناگون تاریخی، کشورهای معینی مثل ایرلند و لهستان و اتریش اتحاد ویژه خود را با کلیسای کاتولیک حفظ کردند و در حالی که در شمال اروپا واقع بودند، همچنان کاتولیک ماندند. نتیجتا، امروزه نمی توان یک خط فاصل دقیق جغرافیایی میان دو جهان کاتولیک و پروتستان رسم کرد. با وجود این، برای روشن کردن ذهن جوانان مسلمانی که درصدد فهمیدن جغرافیای مذهبی اروپاست، می توان به عنوان گام نخست گفت که از قرن شانزدهم به بعد فرهنگ دینی کشورهای شمال اروپا هر روزه بیش از پیش به استیلای مذهب پروتستان درآمد، در حالی که کشورهای جنوب اروپا همچنان عمدتا کاتولیک ماندند. در واقع برخی از کشورهای جنوب اروپا مثل ایتالیا مذهب پروتستان عملا تا به امروز وجود خارجی نداشته است. این امر در مورد اسپانیا و پرتغال نیز صادق است و یا دست کم تا یک دهه پیش صدق می کرده است.
الگوی مذهبی قاره ی آمریکا را در وهله نخست نحوه به استعمار درآمدن این قاره رقم زد. آمریکای جنوبی و مرکزی و کانادای فرانسه که به استعمار کشورهای کاتولیک اسپانیا و پرتغال و فرانسه درآمده بودند کاتولیک شدند و در شمال آمریکا و کانادای انگلیس مذهب پروتستان استیلا یافت. ولی در اثر مهاجرت ها، امروزه شمال آمریکا نیز دارای جمعیت کثیری از کاتولیک هاست؛ با این حال، فرهنگ مردم ایالات متحده و کانادا هنوز هم عمیقا متأثر از مذاهب پروتستان است. واقع امر این است که امروزه برخی از مخلص ترین و معتقدترین، در عین حال قشری ترین یا ظاهری مشرب ترین، پروتستان های جهان که عمیقا دلبسته ی مطالعه و تحقیق در کتاب مقدس اند در ایالت های جنوبی ایالات متحده، در باریکه ای موسوم به «منطقه کتاب مقدس» زندگی می کنند و به اصول گرایان معروفند.

ارتدوکس

علاوه بر همه اینها، یک شاخه عمده ی دیگر از مسیحیت هست که گرچه پیروانش اکثرا در اروپای شرقی زندگی می کنند نه در غرب. این شاخه از مسیحیت همان کلیسای ارتدوکس است که دارای شعب یونانی، روسی، رومانیایی، بلغاری و برخی شعبه های معین دیگر است. این مذهب یا کلیسا، که سابقه آن همچون کلیسای کاتولیک به آغاز مسیحیت می رسد و با امپراتوری یونانی زبان بیزانس پیوند داشته است، دارای تمرکز خفیف تر از کلیسای کاتولیک است و مرکز آن هنوز هم در شهر استانبول، یعنی قسطنطینه قدیم که پایتخت بیزانس بوده، مستقر است. کلام، آداب و مراسم روحانی، زیباشناسی و بسیاری دیگر از وجوه و عناصر کلیسای ارتدوکس از کلیسای غربی به اسلام نزدیکتر است و این کلیسا پیروان زیادی در میان اعراب مسیحی دارد. اما حضور این کلیسا در اروپا صرفا به کشورهای شرقی اروپا و مهاجرانی شرقی به کشورهای اروپای غربی و آمریکا رفته اند، محدود است.
کلیساهای کاتولیک و پروتستان مدت های مدیدی بر ضد یکدیگر مبارزه کرده اند. به نحوی که بسیاری از جنگ های قرن هفدهم و هجدهم میلادی به داشتن اهداف و آرمان های کاتولیکی و پروتستانی نامبردار بوده اند. با این حال، به تدریج حرکت چشمگیری پدید آمد که به خصوص در قرن جاری در پی ایجاد صلح و آشتی میان کلیساهای گوناگون بود. حرکتی که امروزه در غرب به «نهضت وحدت گرایی بین ادیان و مذاهب» مشهور شده است نه تنها به دنبال برقرار کردن صلح میان ادیان و مذاهب گوناگون است بلکه می خواهد در درون خود مسیحیت نیز صلح و صفا برقرار کند. این حرکت آشتی جویانه را می توان در تجدید مطلع یافتن روابط صمیمانه میان کلیسای کاتولیک و کلیساهای گوناگون پروتستان از جمله کلیسای انگلستان که از ایام حکومت هانری هشتم از مرجعیت پاپ سر برتافته بوده، نیز میان دو مذهب کاتولیک و ارتدوکس، دید.
با وجود این، مواضع دینی جوامع مسیحی گوناگون غرب در بسیاری موارد با یکدیگر تفاوت دارد. مذهب کاتولیک همچنان بر جنبه ی شعایری دینی تأکید می ورزد و از این حیث قرابت و شباهتی با تأکید اسلام بر مناسک و شعایر دارد، در حالی که مذهب پروتستانی معمولا بیش از هر امر دیگری بر عمل اجتماعی و نیز مسئولیت فردی تکیه می کند، باز می بینیم که این ویژگی ها هم از جهاتی با تعالیم اجتماعی اسلام و تأکید اسلام بر رابطه ی مستقیم و بلاواسطه ی فرد با خداوند، شباهت دارد. بنابراین، مشکل می توان با قطع و یقین گفت که کدام یک از این دو مذهب مسیحیت از دیگری به اسلام شبیه تر است. هر یک از این دو مذهب را می توان از جهات معینی با اسلام و یا با برخی مذاهب و مکاتب معین اسلامی مقایسه کرد زیرا در درون اسلام نیز تفاسیر گوناگونی از شریعت وجود دارد، اگرچه وحدتی که براساس قرآن و حدیث در ساختار اسلام وجود دارد به مراتب بیش از آن وحدتی است که در میان شبکه ی بسیار پیچیده ی کلیساها و مذاهب گوناگون مسیحی مشهود است.
درک این نکته نیز حایز اهمیت است که هم در درون مذهب پروتستانی و هم در درون مذهب کاتولیک در قرن بیستم میلادی نهضت ها و حرکت های مهمی در جهت احیاء یا نوسازی کلیساها شکل گرفته است. کلیسای کاتولیک تا مدت های مدیدی، اگرنه از جهات هنری و اجتماعی دست کم از جهات محضا دینی، در مقابل فشار نوگرایی و تجددخواهی و گرایش های غیر دینی مقاومت می کرد، تا آن که در سال های دهه ی 1960 با برگزاری شورای دوم واتیکان، حرکتی که به نوسازی یا اصطلاحا «روزآمد کردن برای پاسخگویی به اقتضاهای زمانه» مشهور شد اوج گرفت و بسیاری از تعالیم کلیسای کاتولیک نوسازی شد.
در نتیجه، حتی زبان لاتینی که حدود دو هزار سال در سراسر اروپای غربی و بعدا در قاره آمریکا و جاهای دیگر زبان دینی کلیسای کاتولیک بود، جای خود را به زبان های محلی و بومی داد. ممکن است چنین بنمایاند که این نوسازی علی القاعده می بایست گفت و شنود میان کاتولیک ها و پیروان سایر ادیان و مذاهب را تسهیل کرده باشد، اما عملا به هیچ وجه چنین نبوده است. به علاوه، این حرکت از قوت طنین تعالیم دینی مذهب کاتولیک کاسته و مآلا کار حفظ نقطه نظرهای سنتی ای را که کلیسای کاتولیک در طول این مدت مدید داشته و فحواهای ژرف آن بسیار شبیه و نزدیک به تعالیم سنتی اسلام بوده، برای کاتولیک ها دشوار ساخته است. کل این حرکت از نظر کاتولیک هایی که خواهان حفظ و پیروی از تعالیم سنتی کلیسا بوده اند عملا فاجعه ای تلقی می شده که باعث تقسیم و تفکیک های باز هم بیشتر در بطن کلیسای کاتولیک گردیده است. حرکت نوسازی در درون کلیسای کاتولیک بسیار سریع گسترش یافت ولی هنوز در همه ی جهات تفوق کامل نیافته است.
امروزه در داخل کلیسای کاتولیک مبارزه ای میان عناصر رسمی تر و سنتی تر و حرکت ها و گرایش های تجدد طلبانه جریان دارد. این مبارزه در نقاط مختلف جهان کاتولیک صورت های گوناگونی به خود گرفته است. برای مثال، عده ی طالبان این نوسازی ها در ایالات متحده بسیار بیشتر از کلیساهای آن کشورهایی، همچون چکسلواکی و لهستان، بوده که [تا چندی پیش] در پشت «پرده ی آهنین» تحت فشار و سرکوب قرار داشتند. به همین لحاظ است که امروزه مسلمین از دیدن این همه اختلاف نظر در داخل خود کلیسای کاتولیک درباره ی تقریبا همه ی مسایل و موضوعات عمده ی کلامی و اجتماعی، از رد یا قبول نظریه ی تکامل گرفته تا مسایل مربوط به سقط جنین و خانواده، دچار حیرت و سردرگمی می شوند.
در قرن نوزدهم و بخش اول قرن بیستم که اصول و تعالیم مذهب کاتولیک، علی رغم حضور همه جانبه ی گرایش های تجدد خواهانه در غرب، از وحدتی ناشی از وحدت خود کلیسای کاتولیک برخوردار بود، وضع این گونه نبود. تنها گذشت زمان معلوم خواهد کرد که این نیروها و گرایش های متخالف چگونه با یکدیگر کنار خواهند آمد، اما در این تردیدی نیست که حرکت های تجدد طلبانه سال های دهه ی 1960 شرایط مناسبی برای حفظ تعالیم دینی در درون کلیسای کاتولیک و اشاعه ی گسترده ی این تعالیم، که بسیاری از طرفداران حرکت های مزبور انتظار می بردند، فراهم نیاورد. به هر حال، از نقطه نظر اسلامی، بسیاری از تغییراتی که از طریق این جریان نوسازی پدید آمده است از جهات متعدد حاکی از تسلیم کردن نگرش دینی به ناسوتی گری و دنیاگرایی است که به نام دربرگرفتن دنیا و متوافق کردن دین با همه ی شرایط متغیر بشریتی انجام گرفته که با سرعتی روزافزون شتابان تر از همیشه در حال سقوط از ساحت ارزش های بشری است.

پروتستانیزم

پروتستانیسم نیز با دو پدیده ی متوازی مواجه بوده است: از یک سو می توان سست و رقیق شدن بیش از پیش پیام دین را حتی در میان بسیاری از «مؤمنان» دید، آنچنان که امروزه در میان ایشان مسیحیانی را می توان یافت که دیگر به تولد معجزه آسای مسیح (ع)، عذرا یا باکره بودن حضرت مریم (ع)، معاد جسمانی و بسیاری دیگر از اصول و تعالیم مسیحیت سنتی باور ندارند. از سوی دیگر، شاهد ظهور بسیار نیرومند حرکتی در میان ایشان هستیم که به مسیحیت انجیلی و اصول گرایی، به معنای اولیه ی این اصطلاح پیش از آنکه با فحوای غلطی بر اسلام اطلاق شود، موسوم گردیده است. حرکت انجیلی خواهان احیای مسیحیت از طریق بازگشت به تفسیر لفظی کتاب مقدس است، اگرچه نظر بسیار بسته ای درباره ی معنای دین دارد و معنای مورد نظر اسلام و سایر ادیان، طبعا نظر مذهب کاتولیک در بطن خود مسیحیت، را نمی پذیرد، پیروان خود را به ایمان مخلصانه به کتاب مقدس و همراهی قلبی با پیروان [سایر] تعالیم دینی جامعه به ویژه در موضوعات اخلاقی، فرامی خواند. لازم است که مسلمین این پدیده را به درستی بفهمند، زیرا در محیط و حال و هوای به شدن غیر دینی شده ای که هر مسلمان جوانی در غرب جدید و به خصوص در آمریکا احساس می کند، ناگهان وجود یک فعالیت شدید دینی خودنمایی می کند که گاهی درک آن برای مسلمانانی که با تحولات تاریخ مسیحیت آشنا نباشد، دشوار است.
در جنب تحولات و انبساط تاریخی مسیحیت در غرب از حیث کلام مسیحی و نهادها و سایر جهات و جنبه های دینی، برای درک معنا و موضوع دین در غرب کنونی لازم است که به منازعه ی دیرینه ی دین و دنیاگرایی در غرب نیز توجه شود. از رنسانس تا به امروز، مسیحیت، نیز تا حدودی یهودیت در غرب، به نحوی بی امان با ایدئولوژی ها، فلسفه ها، نهادها و کردارهایی که ماهیتا غیر دینی و دنیاگرایانه بوده و به چند و چون در اقتدار دین و به واقع در اصل اعتبار و مشروعیت آن برمی آمده اند، مبارزه کرده است. شکل چالش هایی که با دین می شده از نظریات سیاسی مبتنی بر فکر اصالت دنیا و جدایی دین و دنیا از یکدیگر، تا انکار بنیاد دینی اخلاقی و انکار فلسفی واقعیت خداوند و واقعیت حیات اخروی یا وحی و متون مقدس، متفاوت و متغیر بوده است. تاریخ غرب در چند قرن اخیر داغ مبارزه ای بی امان میان نیروهای دینی و گرایش ها و نگرش های دنیاگرایانه و غیر دینی و در واقع تفوق نهایی این گرایش ها و نگرش ها و نتیجتا انکار حقیقت دین و ربط و پیوند واقعی آن با حوزه های گوناگون زندگی را بر پیشانی دارد. فکر اصالت دنیا پیش از هر چیز تدریجا فلسفه و سپس علم را از قلمرو دین جدا کرد و پس از آن همه ی آراء و نهادهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی را که در دوران قرون وسطی در غرب فحوا و معنایی دینی داشت، از قلمرو معنایی دینی خارج ساخت.
این جریان در مورد هنر غرب هم، که در قرون گذشته علاوه بر برخورداری از حمایت دین، مشحون از ارزش ها و معنای دین نیز بود، صادق بوده است. در واقع، بزرگترین دستاوردهای هنر پیش از عصر جدید غرب را هنرمندانی خلق کرده بودند که مخلصانه به تعالیم کلیسا ایمان داشتند. کلیسا بانی تعداد بیشماری از بناها و آثار موسیقی و نقاشی و غیر آن نیز بود که تماما معنا و فحوای دینی داشت.
در قرن نوزدهم این جریان دنیاگرایی غیر دینی یک گام دیگر نیز به پیش برداشت و حتی قلمرو کلام را که تا آن هنگام به طور طبیعی در تکفل دین بود، درنوردید. ایدئولوژی های لاادری گرانه یا لاادری گویانه و ملحادنه از این زمان به بعد به چند و چون در خود الهیات و کلام برآمد و در همان حال نگرش کلامی سنتی نیز به تدریج شروع به عقب نشینی از تنها قلمروی که برای آن باقی مانده بود، یعنی قلمرو اندیشه ی محضا دینی، کرد. در اینجا لازم است اشاره کنیم که کلام آنچنان که در متن و بطن غرب فهمیده می شود، بر خلاف کلام اسلامی که به اهمیت فقه نیست، اهمیتی مرکزی و اساسی برای مسیحیت دارد.
در مسیحیت کل اندیشه ی جدی دینی با کلام مربوط است و لذا عقب نشینی کلام در مقابل یورش گرایش ها و نگرش های دنیاگرایانه، شدیدتر و قاطع تر از عقب نشینی در هر حوزه ی دیگری از اندیشه ی دینی، به معنای عقب نشینی بیش از پیش دین در غرب از ساحت اندیشه و زندگی روزمره ی انسان غربی نیز هست. این روند در قرن بیستم به چنان مرحله ای رسیده که بخش اعظم خود کلام مسیحی به تدریج غیر دینی شده است. در خلال چند دهه ی اخیر جنبش هایی همچون جنبش های قائل به «مرگ خدا»، تیه آردیسم (جنبشی منسوب به فیلسوف و دیرین شناس یسوعی فرانسوی، پی یرتیه آر دو شاردن Pierre Tielhard de Chardin، 1881ـ 1955) که در پی آشتی دادن فکر گناه آغازین با مفهومی بود که از تطور و تکامل در نظر داشت و معتقد بود قول به تطور انواع و تکامل منافاتی با مسیحیت ندارد، الهیات آزادی بخش و نظایر آن پدید آمده که صور و اشکال گوناگون گرایش ها و نگرش ها دنیاگرایانه غیر دینی، مثل نظریه تکامل و مارکسیسم، را وارد بدنه اصلی کلام مسیحی کرده است.
با وجود این، باید به خاطر داشت که بخش عظیمی از بشریت نمی تواند به راحتی و با این سرعت دین خود را از دست بدهد. امروز جهان مثبت موجود در روح غربی، از قبیل فضایلی که می توان در میان شمار زیادی از مردم غرب دید، تا حدود بسیاری زیادی همانا میراثی است که از مسیحیت بازمانده است. اگرچه امروز بسیاری از غربیان دیگر خود را مسیحی نمی دانند، فضایلی همچون خیرخواهی و خضوع که بسیاری از غربیان حتی در زمینه های غیر دینی از خود نشان می دهند، ناشی از پیشینیه ای مسیحی است و هنوز حضور عنصر مسیحی در روح انسان غربی بسیار نیرومندتر از آن چیزی است که بسیاری از مردم ممکن است با نگاهی اجمالی به ظواهر امور بپندارند. در واقع، در غرب نیز، همچون جهان اسلام که در آن اخلاقی جدا از تعالیم شریعت و وحی قرآنی وجود ندارد، دین و اخلاق قرن ها رابطه ای عمیق با یکدیگر داشته است. علاوه بر این، اگرچه مسیحیت دارای شریعت به آن مفهومی که در اسلام از این تعبیر درک می شود نبوده است، با این حال تا همین اواخر اخلاق در غرب با تعالیم کلیسای مسیحی نیز مربوط بود.
روشن است که تعالیم مسیح اخلاقی است و تا به امروز دغدغه های اخلاقی مردم غربی، حتی آنانی که خود را لاادری می دانند، النهایه از مسیحیت نشأت می گیرد که ذهن و ضمیر زن و مرد غربی را طی قرن ها قبل از ظهور دنیاگرایی غیر دینی، سرشته بود.

یهودیت در جهان غرب

به همان ترتیبی که یهودیان شرقی و سفارادی یا صفاردی، یعنی یهودیان اسپانیایی که قرن ها در صلح و صفا با مسلمین زیسته بودند، یهودیان اروپایی یا اشکنازی نیز در تمدن اروپایی ادغام گردیدند و از قرن نوزدهم به این سود در جریان اصلی فرهنگ غرب مستحیل شدند. با این حال، برخلاف جهان اسلام که در آن یهودیان همچنان به آداب و آیین های رسمی و سنتی خود عمل می کرده اند، در غرب سه گروه متمایز از یهود قابل تشخیص است: یهود رسمی و سنتی، یهود محافظه کار، یهود اصلاح شده. این گروه اخیر در درون جامعه ی یهودی پدیده ای مشابه پروتستانیسم لیبرال در درون مسیحیت به حساب می آید. علاوه بر این، برای جوان مسلمانی که به غرب می آید دانستن این نکته مهم است که همه ی یهودیان در غرب نگاه و نگرش دینی ندارند.
از قرن نوزدهم به این سو، گروه نخبه ای از «متفکران» عمیقا غیر دینی شده یهودی الاصل در غرب ظهور کرده اند که از نظر فرهنگی کمابیش با یهودیت یگانه اند اما از بیخ و بنیاد بر ضد دین یهود برخاسته اند. این نخبگان، که کسانی همچون زیگموند فروید، پدر روان شناسی، در میانشان بوده، در غیردینی کردن زندگی و اندیشه ی غربی نقشی عظیم داشته اند، در حالی که در قطب دیگر یهودیت، ربی ها و متفکران سنتی یهود توانسته اند آتش یهودیت را در فضای غیر دینی شده ی غرب همچنان شعله ور نگاه دارند و شریعت الهی یهود، موسوم به هلاخا و نیز عرفان یهودی را در اشکال متعلق به حسیدیسم و قباله، حفظ کنند.
برای درک درست وضع دین در غرب جدید، توجه به نهضت های دینی ای که در خارج از چارچوب کلیساهای سنتی مسیحی ظهور کرده اند نیز، در جنب حرکت هایی که برای نوسازی و دنیوی کردن دین رخ می داده، ضروری است. این پدیده علاوه بر نهضت های دینی قرن نوزدهمی همچون مورمونیسم که امروزه پیروان زیادی در ایالات متحده و جاهای دیگر دارد، یا تأسیس اشکال بالنسبه امروزی تر و «استدلالی شده» تری از مسیحیت مثل مذهب وحدت گرایی، شامل «ادیان جدید» تازه تأسیس تری نیز می شود که در چند دهه ی اخیر در غرب توسط کسانی پدید آمده است که خود را معلمان بزرگ روحانی یا به اصطلاحی که امروزه مشهورتر است، گورو، می نامند؛ اصطلاح گورو، به معنای معلم، اصلا از زبان سانسکریت گرفته شده و با تعبیر «شیخ» به معنای صوفیانه ی آن در عربی هم معناست.
این «ادیان جدید» را بعضا کشیش هایی که از یک کلیسای سنتی موجود گسسته و درصدد ایجاد «ادیانی» خاص خودشان بوده اند، تأسیس کرده اند. ظهور این پدیده در غرب تا حدود زیادی ناشی از گرایش به مرموزات و علوم غربیه بوده و طی چند دهه ی اخیر کارهایی همچون سحر و جادو که از سوی کلیساهای سنتی تحریم شده بود، مجددا اقبال یافته است.
کسانی در غرب پیدا شده اند که تلاش می کنند به سحر و جادو دست بیابند و به ادیان کهن پیش از مسیحیت اروپا، همچون ادیان درویدها یا دروئیدها و سلت ها بازگردند، از این رهگذر آیین ها یا «ادیان جدید» کمابیش عجیب و غریبی ایجاد کرده اند که، همچنانکه به خصوص در آمریکا و اروپای شمالی مشهود است، هر جا و هر گاه که ادیان سنتی، رو به ضعف می رفته اند، این «ادیان جدید» رواج می یافته اند. پدیده ی دینی دیگری که درک آن در کنار این اصطلاحا «ادیان جدید» و احیای ادیان باستانی، لازم و مهم است گرایش بسیاری از مردم غرب به ادیان شرقی به قصد استمداد و اهتداست. از آغاز قرن بیستم و به خصوص از جنگ جهانی دوم به این سو، بسیاری از غربیانی که تشنه ی تجارب روحانی و معرفت دینی بوده اند اما نمی توانسته اند آنچه را که می جویند در بطن و متن نهادهای دینی موجود غرب بیابند، به ادیان شرقی روی آورده اند. برخی از اینان به آیین هندو گرویده اند، برخی به آیین بودا، شماری نیز به اسلام و تعالیم صوفیانه در درون اسلام.
این روند به نحوی قاطع و واضح طی چند دهه ی اخیر قوت گرفته است و همچنان ادامه دارد. بعضی از حرکت ها و نهضت های دینی اصلا شرقی، که امروزه در خاک غرب ریشه دوانیده است، ماهیتی قابل اعتماد دارد، ولی بسیاری دیگر از این حرکت ها چیزی جز تقلیدهای صوری نیست که به تأسیس آیین های انحراف آمیز قویا مخالف با همه ی بازمانده های دینی و سنتی در غرب انجامیده است.

اسلام در غرب

در باب اسلام باید گفت که این دین هم در آمریکا و هم در اروپا شماری از کسانی را که در پیچ و خم سرگشتگی دنیای متجدد گم شده اند و در پی نور هدایتی هستند که بتواند آنان را از نومیدی و گمگشتگی و بی هدفی نجات دهد، جلب کرده است. بسط اسلام در غرب، هم در نتیجه ی مهاجرت مسلمین و هم در نتیجه ی گروش شماری از مردم غالبا برجسته و تحصیل کرده غربی به دین، بسیار فراتر از آن است که بشود آن را نادیده گرفت. جذب و جلب عامیانه و گسترده ی آمریکایی های افریقایی الاصل به دین اسلام نیز همچنان ادامه دارد. در نتیجه، امروزه جامعه ی معتنابهی از مسلمین آفریقایی- آمریکایی در آمریکا شکل گرفته است که به ویژه در مراکز بزرگتر شهری رو به رشد و گسترش دارد.
امروزه نقش دین در غرب با نقشی که دین در جهان اسلام دارد بسیار متفاوت است. همه ی جوامع غربی مدعی غیر دینی بودنند و به واقع قانون را نه برگرفته از دین، بلکه، دست کم در جوامعی که مبتنی بر دموکراسی است، برآمده از رأی مردم می دانند. کشورهای معینی مثل ایالات متحده قویا بر جدایی کلیسا و دولت از یکدیگر تأکید دارند، در حالی که در کشورهای دیگری همچون انگلستان که در آن رئیس کشور در عین حال رئیس کلیسا نیز هست، یا سوئد که مذهب رسمی آن پروتستانیسم لوتری است، نیز قوانین بر دین مبتنی نیست. در مورد کردارهای اجتماعی نیز این وضع صادق است، زیرا این کردارها بنا بر فرض از قوانین جاافتاده ای نشأت می گیرد که ناشی از اراده ی آحاد افراد جامعه به انتخاب مقامات رسمی برای عضویت در قوه ی مقننه ای است که بر همین اساس قوانینی طرح و تصویب می کند.
با این حال، هنوز خیلی مانده است که بشود دین را در غرب جدید نادیده گرفت. در واقع، بسیاری از گرایش های غربیان، حتی آن کسانی از ایشان که خودشان را مذهبی و دیندار نمی دانند، مبنایی دینی دارد. در جریان فروریختن اخیر کمونیسم در اروپای شرقی و در خود اتحاد شوروی سابق نیز دین نقش مهمی داشت. جوان مسلمانی که برای اولین بار به غرب می آید نباید به خاطر مشاهده ی آن همه لاقیدی و بی بند و باری در اخلاق جنسی یا عده ی زیاد مردمی که با تعالیم دینی مخالفت می کنند یا آن اندازه نسبت به آداب و مناسک دینی بی علاقه اند، به اشتباه بیفتد و گمان کند که نقش دین کلا و تماما مغفول مانده است. واقع امر این است که امروزه در غرب علاقه و بی توجهی به مراتب بیش از چند دهه ی گذشته نسبت به دین نشان داده می شود و این عمدتا ناشی از درهم شکستن و فروریختن بسیاری از ایدئولوژی ها و بت های ذهنی غرب است که از بطن اندیشه ی قرون هجدهم و نوزدهم اروپا سر برداشته و جای دین را گرفته بود.
این ایدئولوژی ها به تدریج طرد و ترک شدند و خطر و قدرت تخریبشان به نحوی بی سابقه هویدا شد. امروزه دین در غرب عده ی کثیری از افراد صاحب اندیشه را به تأمل و مطالعه در این باب، نیز به میزانی که شاید از هر زمان دیگری پس از غیر دینی شدن تمدن غرب در چند قرن پیش بیشتر باشد، به گرویدن به آن جلب کرده است.
علاوه براین، گرایش معتنابه مبهم و کمابیش دوگانه یا دوپهلویی نیز نسبت به دین وجود دارد که خود را در کاربرد گسترده ی تعبیر «معنویت» یا جستجوی «شیوه های زندگی معنادار» که آن همه در سراسر آمریکا و اروپا رواج دارد، بازمی نماید. این جستجو اگرچه در نزد بسیاری از کسانی که در تنگنای محیط غیر دینی شده ی غرب در پی معافی ژرف دینی برآمده اند، کاملا مصرح و روشن نیست، اما با نیتی کاملا جدی و مشتاقانه دنبال می شود. بنابراین، باید به خاطر داشت که در جنب انهدام آنچنان گسترده ی دین سنتی در غرب طی چند قرن گذشته و به ویژه نوسازی آنچنان بی محابای بقیه السیف دین سنتی در خلال چند دهه ی اخیر، می توان احیای توجه و علاقه به کشف دوباره ی معانی قدسی را نیز دید.
نقش دین را در غرب کنونی می بایست در بطن و متن همین الگوها و نیروهای پیچیده، دریافت. نیز در پرتو همین دو جریان، یعنی غیر دینی شدن دین سنتی و طلب معنا و کشف دوباره ی دین به عنوان بنیان زندگی بشر در غرب است که می بایست نقش اسلام را در غرب امروز شناخت. از جنگ جهانی دوم به این سو شمار بسیار زیادی از مسلمین، که بسیاری از ایشان زنان و مردانی تحصیل کرده بوده اند، به اروپا و آمریکا کوچیده اند و لذا نه تنها دین و ایمان خود را به این سرزمین ها آورده اند، بلکه توانسته اند فرهنگ و تفکر اسلامی را نیز به نحوی بلیغ و آگاهانه در این کشورها بیان کنند. همان طور که پیشتر گفته شد، اسلام در آمریکا هم در میان آمریکایی های آفریقای الاصل و هم در میان آمریکایی های اروپایی الاصل، همچنان که نواحی معینی از اروپا، اشاعه یافته است. شمار مسلمین در میان اروپایی ها یا آمریکایی های سفیدپوست به اندازه ی شمار مسلمین در میان افریقایی الاصل ها نبوده اما شامل شماری از نویسندگان و هنرمندان و متفکران و فلاسفه ی برجسته می شده است.
دین اسلام امروزه سریع ترین رشد را در میان همه ی ادیان در غرب و نیز آفریقا و برخی نواحی معین دیگر جهان دارد. این دین دومین دین از نظر عده ی پیروان در اروپاست و تا سال 2000 احتمالا خواهد توانست که به عنوان دومین دین پرپیرو در آمریکا با دین یهود برابری کند. با این حال، اشاعه و حضور اسلام در غرب هنوز کاملا موفقیت آمیز نبوده است، به این معنا که اسلام هنوز نتوانسته است یک فرهنگ و فضای اسلامی برای خود در غرب ایجاد کند، فرهنگ و فضایی از آنگونه که در جریان بسط اسلام در چین و هند و آفریقا و سایر نواحی فرهنگی جهان در دوران های گوناگون تاریخ اسلام ایجاد شده بود.
با وجود این، اسلام در همین حد فعلی یک از شرکا یا بازیگران صحنه و ساحت دینی غرب است، اگرچه در مقایسه با مسیحیت هنوز اقلیت کوچکی بیش نیست، دینی است که می بایست آن را جدی بگیرند و روی آن حساب کنند. در واقع همین جامعه ی اسلامی حاضر در غرب است که مسئولیت اصلی تدارک درک درستی از دین در غرب را برای مسلمین بر عهده دارد و می بایست با ژرفکاری نتیجه ی دانسته های این زمینه را به بقیه ی جهان اسلام، که در آن برخورد با غرب بسیاری از مسلمین اعم از پیر و جوان، را گیج کرده و هنوز جای درک درستی از نقش و معنای دین در تجربه ی انسان غربی خالی است، عرضه کند.
این در حالی است که درک هیچ جنبه ی دیگری از تمدن غرب برای مسلمین به اندازه ی جنبه دینی آن، هم به عنوان یک واقعیت زنده و هم در تاریخ طولانی مبارزه ی آن با گرایش ها و نگرش های غیر دینی و نیروهای ضد دینی که از قرون وسطی به این سو با آن در جنگ بوده است، اهمیت ندارد. مسلمانان می توانند چیزهای زیادی از مبارزه ی طولانی دین در غرب بیاموزند، زیرا امروزه اسلام نیز مجبور است با گرایش ها و نگرش های غیر دینی و ایدئولوژی های دنیاگرایانه ای که از غرب به جهان اسلام راه یافته است، مبارزه کند. اسلام می تواند از نحوه ی برخورد مسیحیت، نیز یهودیت، با این نیروها درس بگیرد و در عین حال با درک نقشی که مسیحیت در طول تاریخ، حتی تا حدودی همچنان تا به امروز، در تعیین جهان نگری، نگرش اخلاقی و نیز زندگی اجتماعی و خصوصی زن و مرد غربی داشته است، به فهم روح انسان غربی نایل گردد. شناخت کامل تجدد طلبی ضد دینی که امروزه اسلام و مسلمین را در همه جا در معرض تهدید و مخاطره قرار داده است تنها با شناختن دین همان تمدنی ممکن است که این تجدد طلبی نخست در بطن آن تکوین یافته، سپس به ستیز با آن دین برخاسته و از تولد دنیای متجدد در جریان رنسانس به این سو بی وقفه با اصول و تعالیم آن دین مبارزه کرده است.