تواضع در احادیث

تواضع یکی از والاترین صفات و خصلت های اخلاقی و از ویژگی های بندگان شایسته خداوند است. این مسئله در روایات اسلامی نیز مورد توجه قرار گرفته است. اکنون به بیان برخی از روایات وارد شده در این زمینه می پردازیم: شخصی می گوید از حضرت امام رضا (ع) پرسیدم: «قلت ما حد التواضع الذی إذا فعله العبد کان متواضعا فقال التواضع درجات منها أن یعرف المرء قدر نفسه فینزلها منزلتها بقلب سلیم لا یحب أن یأتی إلى أحد إلا مثل ما یؤتى إلیه إن رأى سیئة درأها بالحسنة کاظم الغیظ عاف عن الناس و الله یحب المحسنین؛ حد تواضع که وقتی بنده آن را بجا آورد، متواضع است، چیست؟ فرمود: تواضع درجاتی دارد. برخی از آنها این است که انسان قدر خود را بشناسد و با قلبی سالم خود را به جایگاه خویش نشاند، و دوست نداشته باشد که بسوی کسی رود، مگر چنانچه به سویش آیند (با مردم همانطور که با او رفتار کنند، رفتار کند) اگر بدی ببیند آن را با نیکی بپوشاند، فروخورنده خشم است، و از مردم می گذرد، خدا هم نیکوکاران را دوست دارد». همچنین آن حضرت در روایت دیگری می فرمایند: «التواضع ان تعطی الناس ما تحب ان تعطاه؛ فروتنی آن است که با مردم چنان رفتار کنی که دوست داری با تو رفتار شود».
در حدیث دیگرى از امام باقر (ع) مى خوانیم: «التواضع الرضا بالمجلس دون شرفه و ان تسلم على من لقیت و ان تترک المراء و ان کنت محقا؛ تواضع آن است که به کمتر از جایگاه شایسته خود در مجلس قانع باشى و هرگاه کسى را ملاقات کردى در سلام پیشى بگیرى و جر و بحث را رها کنى هر چند حق با تو باشد». امام صادق (ع) می فرمایند: «فیما أوحى الله عز و جل إلى داود ع یا داود کما أن أقرب الناس من الله المتواضعون کذلک أبعد الناس من الله المتکبرون؛ خداى تعالى به حضرت داود (ع) وحى کرد: اى داود همچنانکه نزدیکترین مردم به خدا متواضعانند، همچنین دورترین مردم از خدا متکبران اند».
پیامبر اعظم (ص) می فرمایند: «هر که براى خدا فروتنى کند، خدا او را بالا می برد و هر که تکبر کند خدا او را پست می کند، و هر که اقتصاد و میانه روى کند خدا او را روزى دهد، و هر که تبذیر کند خدا او را محروم گرداند، و هر که بسیار یاد مرگ کند خدا او را دوست دارد، و هر که یاد خدا کند خدا او را در بهشت در سایه (پناه) خود جاى دهد». امام علی (ع) می فرمایند: «من تواضع قلبه لله لم یسأم بدنه من طاعة الله؛ هر کس که دلش برای خدا کرنش کند، بدنش از طاعت خدا خسته نمی شود». نقل شده که امام صادق (ع) فرمودند: «من التواضع أن ترضى بالمجلس دون المجلس و أن تسلم على من تلقى و أن تترک المراء و إن کنت محقا و أن لا تحب أن تحمد على التقوى؛ از تواضع است که در نشستن به پائین مجلس راضی باشی و به هر که برخورردی سلام کنی و مجادله را ترک کنی، اگر چه حق با تو باشد، و دوست نداشته باشی که تو را بخاطر تقوایت بستایند».
پیامبر گرامى (ص) فرمودند: «أربع لا یعطیهن الله إلا من یحبه، الصمت و هو أول العبادة و التوکل على الله و التواضع، و الزهد فی الدنیا؛ چهار چیز است که خدا نمى بخشد مگر به کسى که او را دوست دارد: خاموشى و آن اول عبادت است، و توکل بر خدا، و تواضع، و زهد در دنیا». تواضع از برترین عبادات است. امیر مؤمنان (ع) در ضمن توصیه هاى خود به امام حسن مجتبى (ع) فرمودند: «و التواضع فإنه من أفضل العبادة؛ و تواضع را شیوه خود قرار ده، چرا که از برترین عبادات است». پیغمبر اکرم (ص) به اصحاب خود فرمود: «چرا حلاوت (شیرینی) عبادت را در شما نمى بینم عرض کردند: حلاوت عبادت چیست؟ فرمود: تواضع». و فرمود: «بنده اى که تواضع کند خداوند او را تا آسمان هفتم بالا مى برد». امام کاظم (ع) می فرمایند: «ان لقمان قال لابنه تواضع للحق تکن اعقل الناس؛ لقمان به فرزند خود فرمود: در برابر حق خاضع باش تا خردمندترین مردم باشی».
امام علی (ع) می فرمایند: «التواضع زکاﺓ الشرف: فروتنی، زکات شرافت (و بزرگ زادگی ) است». پس حسب و شرف شخص نباید موجب برخورد متکبرانه او با دیگران شود بلکه بر عکس، شخصی که خداوند نعمت موقعیت بالای اجتماعی را به او اعطا کرده است باید در مقام شکر این نعمت برای خلق خدا تواضع کند. و ایشان در توصیف متقین می فرمایند: «و مشیهم التواضع؛ رفتارشان فروتنانه است». امیرالمومنین (ع) درباره فلسفه عبادات می فرمایند: «و لما فی ذلک من تعفیر عتاق الوجوه بالتراب تواضعا و التصاق کرائم الجوارح بالأرض تصاغرا و لحوق البطون بالمتون من الصیام تذللا؛ چون نماز باعث می شود که چهره های شریف و بزرگوار فروتنانه به خاک مالیده شوند و اعضا و اندام های ارجمند (هفت موضع سجده) از روی ذلت به زمین بچسبند. و روزه باعث می شود که شکم ها برای اظهار خضوع و ذلت به پشت ها برسند».
«عن أبی عبدالله (ع) قال أوحى الله عزوجل إلى موسى ع أن یا موسى أ تدری لم اصطفیتک بکلامی دون خلقی قال یا رب و لم ذاک قال فأوحى الله تبارک و تعالى إلیه أن یا موسى إنی قلبت عبادی ظهرا لبطن فلم أجد فیهم أحدا أذل لی نفسا منک یا موسى إنک إذا صلیت وضعت خدک على التراب أو قال على الأرض؛ روایت شده که خدای عزوجل به موسی وحی فرمود که ای موسی آیا می دانی چرا از بین همه مخلوقات تو را برای سخن گفتن با خود برگزیدم؟ عرض کرد: پروردگارا برای چه بود؟ خدای تبارک و تعالی به او وحی کرد که: ای موسی من بندگانم را زیر و رو کردم (بررسی کامل نمودم) در میان آنها کسی را فروتن تر از تو نیافتم. ای موسی تو چون نماز می گذاری چهره خود را بر روی خاک (یا زمین) قرار می دهی».
حضرت امام حسن عسکرى (ع) فرمودند: «هر که حقوق برادران (ایمانى) خود را بهتر بشناسد و آنها را بهتر ادا کند شأن و مقامش در پیشگاه الهى بزرگتر است، و هر که در دنیا براى برادران (مؤمن) خود تواضع کند، در نزد خدا از صدیقان است و حقا از شیعیان على بن أبیطالب (ع) خواهد بود». و روایت شده که: «سلیمان بن داود صبحگاهان از حال اغنیاء و بزرگان مى پرسید تا مى رسید به مساکین با آنها مى نشست و مى گفت: مسکینى با مساکین نشست». امام صادق (ع) در ضمن حدیثى فرمودند: «کمال العقل فی ثلاث التواضع لله...؛ کمال عقل در سه چیز است، یکى از آنها تواضع براى خدا است».
همچنین امام کاظم (ع) فرمودند: «کذلک الحکمة تعمر فی قلب المتواضع و لا تعمر فی قلب المتکبر الجبار لان الله جعل التواضع آلة العقل و جعل التکبر آلة الجهل؛ و این گونه حکمت در دل انسان متواضع سامان مى یابد که در قلب انسان متکبر و زورگو جاى ندارد، چون خداوند تواضع را ابزار کار عقل قرار داده و تکبر را ابزار جهل». مردم به انسان متواضع علاقمند می شوند و در مقابل از شخص متکبر دوری می کنند. امیرمؤمنان (ع) می فرمایند: «ثمرة التواضع المحبة و ثمرة الکبر المسبة؛ نتیجه تواضع جلب محبت و علاقه مردم است و ثمره تکبر ناسزا شنیدن است». و همچنین آن حضرت (ع) می فرمایند: «التواضع ینشر الفضیلة، التکبر یظهر الرذیلة؛ فروتنی، باعث انتشار فضایل (انسان متواضع در بین مردم) می شود، تکبر رذیلت را آشکار می کند». و در حدیث دیگری فرمودند: «و بالتواضع تتم النعمة؛ با تواضع نعمت کامل مى شود».
رسول اعظم (ص) می فرمایند: «إن أفضل الناس عبدا من تواضع عن رفعة؛ برترین مردم در بندگی خدا کسی است که در عین بزرگی فروتنی کند». و همچنین در حدیث دیگری فرمودند: «من ترک لبس ثوب جمال و هو یقدر علیه تواضعا کساه الله تعالى حلة الکرامة؛ هر کس که بتواند لباس زیبا بپوشد ولی از روی فروتنی این کار را نکند، خداوند جامه کرامت بر او بپوشاند».