وجدان اخلاقی از نظر قرآن کریم

در روان شناسی مسئله ای وجود دارد به نام "وجدان اخلاقی". این مسئله مورد اتفاق همه علمای عصر جدید است و هرچه علم پیشرفت کرده است، بیشتر به این مطلب اذعان پیدا کرده است. می گویند کانت فیلسوف معروف آلمانی که از بزرگترین فلاسفه جهان شناخته شده است، جمله ای دارد که همان جمله را بر سنگ لوح قبرش حکاکی کرده و کنده اند و آن این است:
"دو چیز است که اعجاب انسان را بیش از هر چیز دیگر بر می انگیزد: یکی آسمان پرستاره ای که در بالای سر ما قرار گرفته است، و دیگر وجدانی که در دل ما قرار دارد." باید گفت که هر دوی اینها مورد توجه قرآن کریم است: اما آسمان بالای سر ما که مکرر قرآن ما را توجه می دهد: «ان فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لایات لاولی الالباب»؛ «براستی در آفرینش آسمان ها و زمین و آمد و شد شب و روز برای خردمندان نشانه هایی است.» (آل عمران/190) و اما راجع به آنچه که در وجدان بشر قرار گرفته است، می فرماید: «و نفس و ما سویها فالهمها فجورها و تقویها»؛ «قسم به نفس (خود انسان)، که راه تقوا و راه زشتی را خداوند به او الهام کرده است.» (در وجدانش نهاده است، یعنی بشر بدون اینکه احتیاجی به معلم داشته باشد، راه پاکی و ناپاکی را تشخیص می دهد.) (شمس/7-8)
در جای دیگر باز به نفس انسان به اعتبار همین وجدان حق شناسش قسم می خورد: «لا اقسم بیوم القیامة* و لا اقسم بالنفس اللوامة»؛ «قسم به قیامت و قسم به نفس ملامتگر.» (قیامت/1-2) "لوامه" یعنی بسیار ملامتگر، یعنی این اینقدر پاک و شریف آفریده شده است که اگر خودش مرتکب یک کار زشت بشود خودش خودش را ملامت می کند، خودش یک قاضی پاکی است که حتی علیه خودش قضاوت می کند و علیه خودش رأی می دهد. می بینیم که با قیامت هم توأم ذکر شده چون معاد، محکمه عدل الهی در کل جهان است. این دستگاه محکمه عدل الهی در داخل ضمیر یک انسان است. به طور کلی در قرآن انسان و آنچه که قرآن آن را نفس انسان می نامد یک حساب جدایی با تمام عالم دارد؛ یعنی یک امتیاز خاصی میان انسان و غیر انسان هست و لهذا یک حساب جداگانه ای برایش ذکر می کند. مثلا در جایی دیگر می فرماید: «و فی الارض ایات للموقنین و فی انفسکم افلا تبصرون»؛ «و در زمین برای اهل یقین نشانه هایی است و نیز در وجود خودتان؛ آیا نمی بینید؟» (ذاریات/20-21)