شرایط و صفات حاکم اسلامی در روایات و احادیث

اهمیت پیشوای رهبری جامعه اسلامی، یک سلسله شرایط و صفاتی برای حاکم اسلامی تعیین می کند تا در پرتو این ویژگی ها، جامعه به سعادت برسد. یکی از شرایطی که در حاکم اسلامی معتبر است اعلم بودن حاکم است. اعتبار این شرط را می توان از چند خبر استفاد کرد:

1- امیرمومنان علیه السلام در ضمن خطبه ای می فرماید: «ای مردم سزاوارترین افراد بر این امر- حکومت – کسی است که بهتر بتواند آن را اداره کند و آگاهتر از احکام الهی باشد و اگر فتنه انگیزی، فتنه ایجاد نماید توبیخ نمی شود و اگر عناد و لجاجت کرد با او به به نبرد بر می خیزند.»

2- رسول خدا (ص) فرمود: «هرگاه امتی امر حکومت خود را به شخصی واگذار کند در حالی که در میان آنان، مرد دانشمند تر از او باشد پیوسته امر حکومت رو به پستی می گراید و به همان قانون و مقررات شرع که ترک کرده اند باید باز گردند.» یعنی فرد اعلم و داناتر را انتخاب کنند. 

3- سزاوار نیست کسی خلیفه امت اسلامی باشد مگر اینکه داناترین آنها به کتاب خدا و سنت پیامبرش باشد و لذا خداوند فرموده است: «آیا کسی که به راه حق راهنمایی می کند سزاوارتر است که متباعت شود یا کسی که راه نمی یابد مگر اینکه راهنمائی شود پس چگونه حکم می کنید.» از این آیه شریفه استفاده می شود آنکس که می تواند به راه حق راهنمائی کند، برای پیروی و اطاعت سزاوارتر است و البته چنین کسی اعلم امت است.

حسن سابقه: 
کسی می تواند امام و رهبر امت مسلمانان باشد که سابقه خوب و شرافت و اصالت خانوادگی داشته باشد. و همچنین نصوص اسلامی دلالت دارد بر اینکه بر حاکم واجب است علاوه بر اوصاف یادشده با اخلاق عالی انسانی نیز متصف باشد، مثلا نباید به مقام، حریص باشد زیرا اگر به مقام علاقه داشته باشد، به خاطر حفظ این مقام نیز حاضر می شود دست به هر کاری بزند.
پیامبرگرامی فرمود: «به خدا سوگند ما کسی را که خود داوطلب مقام باشد و یا کسی که حریص بر تصدی مقام باشد، بر این کار نصب نمی کنیم». 
امیرمومنان علی(ع) طی نامه توبیخ آمیز به معاویه می نویسد: «بگو تو ای معاویه بدون هیچ سابقه خوبی و بی آنکه نشانی از بزرگواری در تو باشد، چگونه سزاوار حکمرانی بر رعایا و فرمانروای مسلمانان هستی؟!»
بدون شک یکی از ابعاد شخصیت انسان را مسائل ناشی از وراثت تشکیل می دهد تا آنجا که  بعضی شخصیت آدمی را در سه بعد «وراثت»، «محیط» و «تعلیم و تربیت» خلاصه کرده و آن را «مثلث شخصیت» نام نهاده اند. برای حکم، اخلاق و فضائل دیگری است که باید دارا باشد. به طور کلی باید از اسلوب و روش طاغیان و ستمگران دوری گزیند، مثلا حاکم اسلامی نباید برای خود دربان و حاجبی قرار دهد که افراد نیازمند نتوانند به آسانی به او مراجعه کنند.
پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «هیچ پیشوائی باب خود را به روی نیازمندان و دردمندان نمی بندد، مگر اینک خداوند به هنگام احتیاج و نیازمندی او درهای آسمان را به روی او می بندد.»
و نیز مثل این سخن، علی علیه السلام در فرمان معروف خود به مالک اشتر دارد آنجا که می نویسد: «پس از این دستورها مبادا خویشتن را زیاد از حد، از چشم رعیت پنهان کنی، زیرا دوری از ملت یک نوع سختگیری است و مایه کم آگاهی از چگونگی امور کشوری است. در حجاب بودن فرماندار، او را به احوال کشور بی اطلاع نگه می دارد و کارهای بزرگ، کوچک، امور کوچک، بزرگ و مهم، زیبا، زشت و زشت، زیبا، حق، باطل و نادرستی و پلیدی، راستی و درستی جلوه می کند و نظام از هم می گسلد. والی و حکمرانی نیز بشری است که اگر کارهای مردم از نظر او نهان باشد از حقیقت امور بی اطلاع می ماند و حق را هم نشانه و مراکزی نیست که راست و  نادرست امور از آن مشهود و شناخته شود. حاکم اسلامی باید بر اموال مردم امین بوده و خیرخواه آنان باشد.
پیامبر گرامی فرمود: «ما اگر فردی را به انجام عملی وادار کنیم و از نخ یا بالاتر از آن را پنهان دارد آن نخ یا آن چیز دیگر، روز قیامت به صورت زنجیری در خواهد آمد... پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: «هرگاه کسی بر مسلمانان حکومت کند ولی برای سعادت آنها تلاش نکند و خیرخواه آنها نباشد، خداوند او را با مسلمانان داخل  بهشت نمی کند.»

حاکم اسلامی باید بر بیچارگان و یتیمان مهربان باشد، بلکه مهربانی حاکم اسلامی تا آنجا است که بر او واجب است بدهی مومنی را که مرده و مالی از خود برجای نگذاشته است، از بیت المال مسلمانان بپردازد.
پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «هر مومن و مسلمانی بمیرد و بدهی داشته باشد که از بابت فساد و اسراف نباشد، بر امام لازم است که آن را بپردازد اگر نپردازد گناه آن بر گردن امام است.»
امام علی (ع) می فرماید: «خداوند مرا پیشوای خلق خود قرار داد و بر من واجب ساخت که از نظر خوراک و پوشاک مثل مردم ضعیف و مستمد زندگی کنم تا فقیر از فقر من پیروی کند و ثروتمند به وسیله  ثروت خود سرکشی و طغیان  ننماید.»
همدردی و شرکت در غم دیگران، برای پیشوایان امت که چشم ها به آنان دوخته است، اهمیت به سزائی دارد، مانند علی علیه السلام که در دوره خلافت، بیش از هر وقت دیگر زاهدانه زندگی می کرد.

سفارشی از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم:
«خدا را به والی بعد از خود بیاد می آورم، از اینکه مبادا بر جماعت مسلمانان رحم نکند، باید بزرگشان را احترام کند و به ضعیفشان رحم نماید و عالمشان را بزرگ شمارد و به آنها زیان نرساند تا خوارشان کند و نیازمندشان نسازد تا از دینشان بدر برد و در خانه خود را بر  روی آنها نبدد..»