جابر ابن عبدالله انصاری

از اصحاب مشهور پیامبر اسلام، از محدثین موثق و معاصر با امامت امام اول شیعه حضرت علی (ع)، تا زمان امام پنجم شیعه حضرت باقر (ع). پدرش عبدالله که قبل از هجرت پیامبر اسلام به مدینه مسلمان شد و در جنگ بدر حضور داشت و در جنگ احد به شهادت رسید. نسب او به قبیله خزرج می رسد و از اعقاب او در ایران افرادی هستند که مشهورترین آنها، شیخ مرتضی انصاری، فقیه و اصولی بزرگ شیعه در دوران معاصر است. البته در آفریقا و بخارا و عراق نیز افرادی را منتسب به او می دانند. از فرزندان او، نام چند پسرش، عبدالرحمان، محمد، محمود، عقیل و عبدالله در تاریخ هست که او نیز به "ابوعبدالله" مشهور بود. اولین حضور جابر در خدمت پیغمبر اسلام، در سن نوجوانی اش، سال سیزدهم بعثت در بیعت عقبه دوم (بیعت اوس و خزرج) بود که ظاهرا او حدود شانزده سال داشت. بعد از هجرت پیغمبر از مکه به مدینه، وی از جوانانی بود که در بیشتر غزوه ها و سریه ها (به جز جنگ بدر و احد) آن هم به خاطر اطاعت از پدرش، در سرپرستی عیالات و خانواده که در غیاب پدر متکفل بود، شرکت داشت و بعد از شهادت پدر، سرپرست 9 خواهر خود با مشکلات مالی زیاد و بدهی های پدرش شد و از آنجا که با پیغمبر خدا رابطه ای محبت آمیز و دوستانه داشت، حضرت در برگشت از جنگ (ذات الرقاع) از حال او جویا و مشکلات مالی او را برطرف نمودند. از 27 جنگ رسول خدا با کفار، به طور حتم، جابر در 16 جنگ و برخی سریه ها شرکت داشته است.

موضع جابر در دوران خلفا، بعد از پیغمبر
-در دوره خلفای راشدین بیشتر به فعالیت های علمی و تعلیمی پرداخت و از امور سیاسی و نظامی دوری می کرد. در زمان خلیفه اول فقط در یک مأموریت جنگی در آغاز فتوحات مسلمین شرکت کرد. وی در گزارشی از حضورش در سپاه "خالدبن ولید" که برای محاصره دمشق به کمک سپاه شام رفته بود، سخن گفته است.
- در زمان خلافت خلیفه دوم «تحریف» بود یعنی فردی از قبیله ای که به عنوان رئیس طایفه و رابط خلیفه و افراد قبیله است.
- از فعالیت های او در زمان خلیفه سوم، اطلاعی چندان نیست، جز آنکه زمانی که معترضان مصری، راهی مدینه شدند، او با فرمان خلیفه به همراه پنجاه نفر از انصار، مأمور شد تا با آنها گفتگو کرده و آنها را به مصر برگرداند.
- در دوره کوتاه خلافت علی (ع) ظاهرا بدون دخالت در امور سیاسی، در مدینه بوده است. بعضی نقل ها از شرکت او در جنگ صفین و نهروان و جمل هست که چندان موثق نیست.
- زمان حکومت معاویه، وقتی تصمیم گرفت که منبر رسول خدا را از مدینه به دمشق منتقل کند، جابر از کسانی بود که او را از اینکار منصرف کرد. او از بدعت ها و زشتکاری ها امویان آزرده بود. وی به شام رفت که با معاویه ملاقات کند. معاویه از سخنان جابر به شدت ناراحت و با بی اعتنایی با او برخورد کرد. جابر از این رفتار، بسیار ناخرسند و به مدینه برگشت و وقتی که معاویه، ششصد دینار برایش فرستاد، او نپذیرفت. (سال 74 هـ ق، زمانی که حجاج بن یوسف ثقفی، والی مدینه بود، مردم آنجا را بسیار تحقیر و اصحاب رسول الله از جمله جابر را مانند بردگان رفتار نمود، ولی جابر در برابر همه آزارها و ناخوشایندی ها، جز تغییر رفتار با حجاج، واکنشی نشان نداد و وصیت کرد که او بر جنازه اش نماز نخواند).

شخصیت علمی جابر
- وی از صحابه ای است که احادیث بسیاری از رسول خدا نقل کرده، از این رو، او را حافظ سنت نبوی و مکثر حدیث گویند. علاوه بر آن از صحابه دیگر مانند امیرالمؤمنین علی (ع)، عمار یاسر، معاذبن جبل و از تابعین روایت کرده است. جابر دائما در پی معارف دینی و حق بود، تا آنجا که زمانی برای شنیدن یک حدیث بی واسطه از صحابه پیامبر درباره «قصاص» از "عبدالله ابن انیس" به شام سفر کرد.
- احادیث و روایاتی که به جابر استناد شده و در منابع و تاریخ است، مورد توجه مذاهب اسلامی می باشد. وی در کار حدیث، ناقدی بصیر بود و در نقل آن، از رقابت ها و تعصبات قبیله ای، پرهیز داشت. او خود، در حوزه احکام فقهی، صاحب رأی و فتوا بوده و در گروه صحابیانی است که تعدادی فتوا از آنها نقل شده است. از این رو، قلیلی او را مجتهد و فقیه گفته اند.
- شیخ طوسی از علمای بزرگ شیعه، در کتاب «الخلاف» در مواردی آرای فقهی او را نقل کرده، البته روایات فقهی او در کتابهای چهارگانه شیعه، اندک است.
- تفسیر قرآن از جابر نیز، از تفاسیر قابل توجه و بنام تفسیر جابر انصاری است. در منابع تفسیری قرآن کریم، به روایات بسیاری از او اسناد شده است. آراء تفسیری او درباره برخی آیات، هم سو با دیدگاه تفسیری شیعه است.
- جابر در مسجد پیغمبر، حلقه درس داشت و حدیث می گفت و عده ای از تابعین از او علم می آموختند و حدیث می نوشتند.
- جابر از اصحاب پیامبر و تابعین، حدیث نقل کرده مانند امیرالمؤمنین علی (ع)، عمار یاسر، معاذبن جبل، ابوسعید خدری، طلحة بن عبیدالله. نام او در نقل احادیث مشهور شیعه مانند حدیث غدیر، حدیث ثقلین، حدیث منزلت، حدیث رد شمس، حدیث سدالابواب و حدیث لوح، همچنین راوی احادیثی بوده که رسول الله، امامان بعد از خودش را نام برده و ویژگی های امام زمان، حضرت مهدی (ع) را گفته است.

جابر در کنار ائمه معصومین
- او بعد از واقعه سقیفه، از یاران وفادار و مخلص اهل بیت شد، برخی او را از گروه «شرطة الخمیس» می دانند، آنها کسانی بودند که فدایی حضرت علی (ع) و همواره گوش به فرمان او بودند. او انصار را نصیحت می کرد که فرزندانشان را با دوستی علی (ع) تربیت کنند. سخن معروف «علی خیر البشر» از جابر است. نقل است که بعد از تولد حضرت امام حسین (ع)، جابر به خدمت حضرت فاطمه زهرا رفت تا مقدم نوزاد را تبریک گوید، دید که لوح سبزی در دست امام است که در آن اسماء یکایک امامان نوشته شده، او با اجازه حضرت فاطمه، از روی آن نسخه ای برداشت و در نزد خود نگاه داشت. در واقعه کربلا جابر که از پیرمردان مدینه بود، نگران ذریه رسول خدا بود. امام حسین (ع) در مقام احتجاج با لشگریان عبیدالله ابن زیاد، او را از شاهدان سخن خود معرفی کرد. در اربعین شهادت حسین بن علی (ع)، جابر اولین کسی بود که از مدینه به کربلا آمد و کنار شط فرات غسل کرد و چون کور شده بود، با غلام خود "عطیه" قبر حضرت را زیارت کرد. ملاقات جابر با امام پنجم شیعه (حضرت محمد باقر) در تاریخ نقل است که پیامبر اکرم در زمان حیات به جابر فرمودند که تو آنقدر عمر می کنی که فرزندی از ذریه من و همنام مرا ملاقات می کنی، او شکافنده علوم است، سلام مرا به او برسان و همین اتفاق افتاد. امام پنجم و امام ششم و امام هفتم بعضی روایات را از جابر نقل کرده اند.

وفات
جابر بن عبدالله در پایان عمر، یکسال در کنار خانه خدا در مکه زندگی کرد و در آن مدت بزرگانی از تابعین مانند "عطاء ابن ابی ریاح" و "عمرو ابن دینار" با او ملاقات داشتند. وی در اواخر عمر نابینا شد. او در مدینه سال 78 هجری قمری در زمان امامت امام چهارم (حضرت سجاد) (ع) در سن 94 سالگی از دنیا رحلت کرد. امام باقر (ع) هنگام مرگ جابر در دوره کودکی و نوجوانی بود.

آثار
مهم ترین اثر او در منابع:
1- صحیفه ای از کهن ترین صورت های تدوین حدیث که "سلیمان بن قیس یشکری" و بعد راویان دیگر از او نقل کرده اند. نسخه ای از این صحیفه در کتابخانه سلیمانیه استانبول محفوظ است.
2- اثر دیگر او، احادیث مسندی است که از طریق منابع اهل تسنن نقل شده است. نسخه خطی این مسند در خزانه الرباط (در مغرب) موجود است.
3- روایات او از منابع شیعه بنام «جابر ابن عبدالله انصاری حیاته و مسنده» به قلم حسین واثقی به چاپ رسیده است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا