غدیریه ابن حماد عبدی (منتسبات)

غدیریات منتسب به ابن حماد

در یک مجموعه خطى بسیار قدیمى، قصیده از ابن حماد به دست آوردیم، که برخى ابیات آن را ابن شهر آشوب به عبدى کوفى [سفیان بن مصعب] منسوب داشته، دیگران هم مانند بیاضى در «صراط المستقیم» از ابن شهر آشوب تبعیت کرده اند، که صحیح نیست، قصیده این است:
أسائلتی عما ألاقی من الأسى *** سلی اللیل عنی هل أجن إذا جنا
لیخبرک أنی فی فنون من الجوى *** إذا ما انقضى فن یوکل بی فنا
و إن قلت إن اللیل لیس بناطق *** قفی و انظری و استخبری الجسد المضنى
و إن کنت فی شک فدیتک فاسألی *** دموعی التی سالت و أقرحت الجفنا
أحبتنا لو تعلمون بحالنا *** لما کانت اللذات تشغلکم عنا
تشاغلتم عنا بصحبة غیرنا *** و أظهرتم الهجران ما هکذا کنا
و آلیتم أن لا تخونوا عهودنا *** فقد و حیاة الحب خنتم و ما خنا
غدرتم و لم نغدر و خنتم و لم نخن *** و حلتم عن العهد القدیم و ما حلنا
و قلتم و لم توفوا بصدق حدیثکم *** و نحن على صدق الحدیث الذی قلنا
أ یهنا لکم طیب الکرى و جفوننا *** على الجمر لا تهنا و لا بعدکم نمنا
أنخنا بمغناکم لتحیا نفوسنا *** فما زادنا إلا جوى ذلک المغنى
سنرحل عنکم إن کرهتم مقامنا *** و نصبر عنکم مثل ما صبرکم عنا
و نأخذ من نهوى بدیلا سواکم *** و نجعل قطع الوصل منکم و لا منا
تعالوا إلى الإنصاف فیما ادعیتم *** و لا تفرطوا بل صححوا اللفظ و المعنى
ألیتکم ناصفتمونا فریضة *** بأن لکم نصفا و أن لنا ثمنا
إذا طلعت شمس النهار ذکرتکم *** و إن غربت جددت ذکرکم حزنا
و إنی لأرثی للغریب و إننی *** غریب الهوى و القلب و الدار و المغنى
لقد کان عیشی بالأحبة صافیا *** و ما کنت أدری أن صحبتنا تفنى
زمان نعمنا فیه حتى إذا مضى *** بکینا على أیامه بدم أقنى
فوالله ما زال اشتیاقی إلیکم *** و لا برح التسهید لی بعدکم جفنا
و لا ذقت طعم الماء عذبا و لا صفت *** موارده حتى نعود کما کنا
و لا بارحتنی لوعة الفکر و الجوى *** و لا زلت طول الدهر مقترعا سنا
و ما رحلوا حتى استحلوا نفوسنا *** کأنهم کانوا أحق بها منا
ترى منجدی فی أرض بغداد واهنا *** لزهدکم فینا و بعدکم عنا
أ یزعم أن أسلو و یشغل خاطری *** بغیرکم مستبدلا بئس ما ظنا
أیا ساکنی نجد سلامی علیکم *** ظننا بکم ظنا فاخلفتم الظنا
أمثل مولای الحسین و صحبه *** کأنجم لیل بینها البدر أو أسنى
فلما رأته أخته و بناته *** و شمر علیه بالمهند قد أحنى
تعلقن بالشمر اللعین و قلن دع *** حسینا فلا تقتله یا شمر و اذبحنا
فحز وریدیه و رکب رأسه *** على الرمح مثل الشمس فارقت الدجنا
فنادت بطول الویل زینب أخته *** و قد صبغت من نحره الجیب و الردنا
ألا یا رسول الله یا جدنا اقتضت *** أمیة منا بعدک الحقد و الضغنا
سبینا کما تسبى الإماء بذلة *** و طیف بنا عرض البلاد و شتتنا
ستفنى حیاتی بالبکاء علیهم *** و حزنی لهم باق مدى الدهر لا یفنى
ألا لعن الله الذی سن ظلمهم *** و أخزى الذی أملى له و به استنا
سأمدحکم یا آل أحمد جاهدا *** و أمنح من عاداکم السب و اللعنا
و من منکم بالمدح أولى لأنکم *** لأکرم من لبى و من نحر البدنا
بجدکم أسرى البراق فکان من *** إله البرایا قاب قوسین أو أدنى
و شخص أبیکم فی السماء تزوره *** ملائک لا تنفک صبحا و لا و هنا
أبوکم هو الصدیق آمن و اتقى *** و أعطى و ما أکدى و صدق بالحسنى
و سماه فی القرآن ذو العرش جنبه *** و عروته و العین و الوجه و الأذنا
و شد به أزر النبی محمد *** و کان له فی کل نائبة رکنا
و أفرده بالعلم و البأس و الندى *** فمن قدره یسمو و من فعله یکنى
هو البحر یعلو العنبر المحض فوقه *** کما الدر و المرجان من قعره یجنى
إذا عد أقران الکریهة لم نجد *** لحیدرة فی القوم کفوا و لا قرنا
یخوض المنایا فی الحروب شجاعة *** و قد ملئت منه لیوث الشرى جبنا
یرى الموت من یلقاه فی حومة الوغى *** ینادیه من هنا و یدعوه من هنا
إذا استعرت نار الوغى و تغشمرت *** فوارسها و استخلفوا الضرب و الطعنا
و أهدت إلى الأحداق کحلا معصفرا *** و ألقت على الأشداق أردیة دکنا
و خلت بها زرق الأسنة أنجما *** و من فوقها لیلا من النقع قد جنا
فحین رأت وجه الوصی تمزقت *** کثلة ظأن أبصرت أسدا شنا
فتى کفه الیسرى حمام بحربه *** کذاک حیاة السلم فی کفه الیمنى
فکم بطل أردى و کم مرهب أودى *** و کم معدم أغنى و کم سائل أقنى
یجود على العافین عفوا بماله *** و لا یتبع المعروف من منه منا
و لو فض بین الناس معشار جوده *** لما عرفوا فی الناس بخلا و لا ضنا
و کل جواد جاد بالمال إنما *** قصاراه أن یستن فی الجود ما سنا
و کل مدیح قلت أو قال قائل *** فإن أمیر المؤمنین به یعنى
سیخسر من لم یعتصم بولائه *** و یقرع یوم البعث من ندم سنا
لذلک قد والیته مخلص الولا *** و کنت على الأحوال عبدا له قنا
علیکم سلام الله یا آل أحمد *** متى سجعت قمریة و علت غصنا
مودتکم أجر النبی محمد *** علینا فآمنا بذاک و صدقنا
و عهدکم المأخوذ فی الذر لم نقل *** لآخذه کلا و لا کیف أو أنى
قبلنا و أوفینا به ثم خانکم *** أناس و ما خنا و حالوا و ما حلنا
طهرتم فطهرنا بفاضل طهرکم *** و طبتم فمن آثار طیبکم طبنا
فما شئتم شئنا و مهما کرهتم *** کرهنا و ما قلتم رضینا و صدقنا
فنحن موالیکم تحن قلوبنا *** إلیکم إذا إلف إلى إلفه حنا
نزورکم سعیا و قل لحقکم *** لو انا على أحداقنا لکم زرنا
و لو بضعت أجسادنا فی هواکم *** إذن لم نحل عنه بحال و لا زلنا
و آباؤنا منهم ورثنا ولاءکم *** و نحن إذا متنا نورثه الأبنا
و أنتم لنا نعم التجارة لم نکن *** لنحذر خسرانا علیها و لا غبنا
و ما لی لا أثنی علیکم و ربکم *** علیکم بحسن الذکر فی کتبه أثنى
و إن أباکم یقسم الخلق فی غد *** فیسکن ذا نارا و یسکن ذا عدنا
و أنتم لنا غوث و أمن و رحمة *** فما منکم بد و لا عنکم مغنى
و نعلم أن لو لم ندن بولائکم *** لما قبلت أعمالنا أبدا منا
و أن إلیکم فی المعاد إیابنا *** إذا نحن من أجداثنا سرعا قمنا
و أن علیکم بعد ذاک حسابنا *** إذا ما وفدنا یوم ذاک و حوسبنا
و أن موازین الخلائق حبکم *** فأسعدهم من کان أثقلهم وزنا
و موردنا یوم القیامة حوضکم *** فیظما الذی یقصى و یروى الذی یدنى
و أمر صراط الله ثم إلیکم *** فطوبى لنا إذ نحن عن أمرکم جزنا
و ما ذنبنا عند النواصب ویلهم *** سوى أننا قوم بما دنتم دنا
فإن کان هذا ذنبنا فتیقنوا *** بأنا علیه لا انثنینا و لا نثنى
و لما رفضنا رافضیکم و رهطکم *** رفضنا و عودینا و بالرفض نبزنا
و إنا اعتقدنا العدل فی الله مذهبا *** و لله نزهنا و إیاه وحدنا
و هم شبهوا الله العلی بخلقه *** فقالوا خلقنا للمعاصی و أجبرنا
فلو شاء لم نکفر و لو شاء أکفرنا *** و لو شاء لم نؤمن و لو شاء آمنا
و قالوا رسول الله ما اختار بعده *** إماما لنا لکن لأنفسنا اخترنا
فقلنا إذن أنتم إمام إمامکم *** بفضل من الرحمن تهتم و ما تهنا
و لکننا اخترنا الذی اختار ربنا *** لنا یوم خم لا ابتدعنا و لا جرنا
سیجمعنا یوم القیامة ربنا *** فتجزون ما قلتم و نجزى بما قلنا
هدمتم بأیدیکم قواعد دینکم *** و دین على غیر القواعد لا یبنى
و نحن على نور من الله واضح *** فیا رب زدنا منک نورا و ثبتنا
و ظن ابن حماد جمیل بربه *** و أحرى به أن لا یخیب له ظنا
بنى المجد لی شن بن أقصى فحزته *** تراثا جزى الرحمن خیرا أبی شنا
و حسبی بعبد القیس فی المجد والدی *** و لی حسب عبد القیس مرتبة تبنى
و خالی تمیم تم مجدی بفخره *** فنلت بذا مجدا و نلت بذا أمنا
و دونک لا ما للقلائد هذبت *** مدیحا فلم تترک لذی مطعن طعنا
و لا ظل أو أضحى و لا راح و اغتدى *** تأمل لا عین تراه و لا لحنا
فصاحة شعری مذ بدت لذوی الحجى *** تمثلت الأشعار عندهم لکنا
و خیر فنون الشعر ما رق لفظه *** و جلت معانیه فزادت بها حسنا
و للشعر علم إن خلا منه حرفه *** فذاک هذاء فی الرؤوس بلا معنى
إذا ما أدیب أنشد الغث خلته *** من الکرب و التنغیص قد أدخل السجنا
إذا ما رأوها أحسن الناس منطقا *** و أثبتهم حدثا و أطیبهم لحنا
تلذ بها الأسماع حتى کأنها *** ألذ من ایام الشبیبة أو أهنا
و فی کل بیت لذة مستجدة *** إذا ما انتشاه قیل یا لیته ثنى
تقبلها ربی و وفى ثوابها *** و ثقل میزانی بخیراتها وزنا
و صلى على الأطهار من آل أحمد *** إله السما ما عسعس اللیل أو جنا
ترجمه: «اى که از رنج درونم پرسى، از شب تار پرس: آیا دیوانه ام؟ تا خبرت دهد که شعله هاى عشق در وجودم شعله کشد، چون شعله خاموشد شعله دگر بیفروزد. مى گوئى: شب گویا نیست، پیکر نزارم بنگر و حال درونم واپرس. اگر باز هم تردید کنى. جانم فدایت، از سیلاب اشکم پرس که دیده ام را مجروح کرد. دوستان من! اگر از حال ما بى خبر نبودید، لذات زندگى سرگرمتان نمى ساخت. ما را فراموش کردید و با دیگران سرگرم شدید، راه هجران گرفتید، و ما چنان نبودیم. عهد بستید که خیانت نورزید، به دوستى سوگند که مرتکب خیانت شدید و نشدیم. گفتید، و گفت خود زیرپا نهادید، ما بر همان گفت صادقانه خود پائیدیم. خواب ناز گواراى شماست، با اینکه دیدگان ما بر آتش قرار ندارد و بعد از شما نخوابیدیم؟ در ساحت شما بار فرو نهادیم تا جانى تازه کنیم، ولى جز سوز و گداز طرفى نبستیم. اگر دیدارمان مکروه شماست کوچ کرده می رویم و مانند شما از دوستى دیرینه دست مى کشیم. و مهر دیگرى را در دل مى پرورانیم، جفا از شما است نه از ما. بیائید و انصاف دهید، ادعاى واهى مکنید، راه افراط مپوئید بلکه سخنى درست آورید. کاش راه انصاف مى گرفتید ولى مسجل مى شد که نصف از شما و هشت یک از آن ما. هر گاه خورشید بدمد یاد شما باشم و چون پنهان شود با غم و اندوه دمساز گردم.
بر غریب این دیار نوحه سرا گشته ام و خود غریب عشق و دل، از خانه و کاشانه دور مانده ام. در معاشرت با دوستانم صاف و مخلص بودم، ندانستم که دوستى رو به زوال است، روزگارى سرخوش بودیم، چون سپرى شد، از حسرت خون گریستیم. به خدا سوگند که همواره مشتاق دیدارم، و پس از هجران شما، دیده بر هم ننهادم. آب گوارا ننوشیدم و اگر نوشیدم گوارا نبود. مگر اینکه باز بر سر دوستى رویم. آتش عشق از دل بیرون نگشت، ولى بار ندامت بر دل بماند. بار سفر نبستند، مگر اینکه خون ما حلال دانستند، گویا از جان به ما نزدیکتر بودند. اینکه بینى راه بغداد کمتر گیرم، به خاطر سرگرانى شماست و دورى گزیدن از ما. پندارد که خاطر آسوده سازم و دل به مهر دگرى بندم؟ چه گمان ناهنجارى؟! اى نجدیان! خدا نگهدار. به شما امید بستیم ولى تیر ما به سنگ آمد. رواست که سرورم حسین با یاران که چون اختران رخشان همراه بدر تابان بودند، لگد کوب سم ستوران شوند؟ خواهرش زینب همراه دخترانش که شمر را با شمشیر آخته بر سر حسین دیدند. به دامنش آویختند که دست از حسین بدار! و ما را قربانى او ساز. رگهاى گردنش برید و سرش بر سر نى کرد، چون خورشید که از ابر کناره گیرد. فریاد خواهرش زینب، بلند شد «واى بر من» و دست و گریبان از خون او رنگین کرد. هلا! اى رسول خدا، یا جداه. اینک بنى امیه کین خود را از ما باز جست. اسیر گشتیم چونانکه بردگان به خوارى اسیر گردند، گرد جهانمان گردانده در بدر کردند. زندگى من با گریه و سوز بر آنان به سر آید ناله اندوهم بر روزگار باقى است. هلا! لعنت خدا بر آنان که ستمکارى بر اهل بیت را بنیان نهادند و آنها که بدین راه رفتند.
اى خاندان احمد! همواره مدح و ثنایتان گویم و بر دشمنانتان جز ناسزا و نفرین نثار نسازم. کیست که به مدح و ثنایم سزاوارتر باشد، شمائید گرامى ترین کس که احرام بست و قربانى کرد. براق، جد شما را به آسمانها برد، تا آنجا که با خداى گیتى قاب قوسین یا کمتر فاصله ماند. صورتى از پیکر على پدرتان در آسمانها است که همواره صبح و شام زیارتگاه فرشتگان است. او همان «صدیق امت» است که ایمان آورده، راه تقوى گرفت، بخشید نه کم چه پاداش بهشتى را باور داشت. خداى صاحب عرش، در قرآنش «جنب الله» نامیده، و دستاویز محکم، و دیدبان، و رخسار حق، و گوش شنوا. پشت پیامبرش محمد را بدو محکم ساخت، از این رو در حوادث روزگار بدو تکیه کرد. در علم و شجاعت و سماحت یکتا و منفردش ساخت، جلالتش نام برند و کردارش بر شمارند. چونان دریاست که عنبرش بر سر آید و در و مرجان از قعرش بزاید. هر گاه دلاوران هماورد را نام بریم، براى حیدر همتا و هماوردى نشناسیم. به هنگام نبرد، از شجاعت، در گرداب مرگ شناور گردد، و شیران بیشه را از ترس او دل دربر نماند. هر که او را در پهنه نبرد بیند، مرگ را با چشم بنگرد که از این سو و آن سویش بخواند.
شعله جنگ که بالا گیرد و جنگاوران خشمگین پیاپى شمشیر زنند. چشمها از خون سرمه کشد، و دهانها کف بر لب آورده کبود گردد. سنان نیزه ها را چون اختران شبرنگ بینى و بر بالاى آن غبار جنگ را چون شب تار. آنگاه که چهره على دیدار گردد، توده دلاوران چنان پراکنده شوند که رمه گوسفندان از شیر ژیان. جوانمردى که در دست چپ مرگ و با دست راست صلح و صفا تقدیم کند. چه بسیار قهرمان که بخاک افکند، و هیولا که هلاک نمود، چه بسیار فقیر که بى نیاز کرد و گدائى که گنجور ساخت. بر نیازمندان، بى حساب، ببخشد و هیچگاه منت ننهد. اگر جزئى از جود و سماحتش بین جهانیان پخش شود، کسى را بخل و خست نماند. هر آنکه دستى به سخاوت بخشنده دارد، چون نیک بنگرى راه و روش او را دنبال کند. هر ثنائى که من گفتم و دیگران گویند، امیرالمؤمنین على لایق آن است. آنکه به مهر ولایش چنگ نزند زیانکار است به ابد، و روز رستاخیز دندان ندامت بهم ساید. از این رو با اخلاص دل در گرو او دارم و در همه حال خود را چاکر او شناسم. درود خدا بر شما باد اى خاندان احمد! مادام که قمرى بر شاخساران برشده نغمه سراید. مهرش اجر رسالت است، ایمان آوردیم و پذیرفتیم.
در عالم ذر (نطفه) که پیمان ولایتت گرفتند، نگفتیم: نه. چرا؟ از کجا؟ پذیرفتیم و راه وفا گرفتیم، جمعى خیانت کردند و نکردیم، باز گشتند و نگشتیم. پاکید، از شما رسم پاکى آموختیم، خجسته اید، از این رو خجسته گشتیم. آنچه خواسته شما بود، همان خواستیم، آنچه مکروهتان بود پیرامونش نگشتیم، هر چه فرمودید، پسند کرده پذیرفتیم. بندگان آزاده شمائیم، دلهاى ما سوى شما پر مى کشد، آرى دوست به دوست مشتاق است. از دل و جان سوى مزارتان روانیم، و اگر با سر و چشم بزیارت آئیم، حق شما را ادا نکرده ایم. اگر در راه شما پاره پاره شویم. دل از مهر شما باز نگیریم. ما این مهر کیشى از پدران آموختیم و چون بمیریم، فرزندان بمیراث برند. مهر شما بهترین تجارت فردا است که نه مغبون شویم و نه از زیان ترسیم. از چه ثنا خوانتان نباشم، با آنکه خدایتان در کتب آسمانى به نیکى ثنا خوان است. پدر شماست که فرداى رستاخیز، جهانیان را دو بخش کند: بخشى در نار و بخشى در بهشت عدن. پناهگاه مائید و مایه امن و رحمت، از شما گزیرى نیست و نه از شما بى نیازى توان جست. دانسته ایم که اگر دل به مهر شما نبندیم، طاعت ما قبول درگاه حق نخواهد بود. به رستاخیز، سوى شما بازگردیم، هنگامى که با شتاب سر از گور برداریم. باز پرسى و حساب خلائق با شماست که گروه گروه به پاى میزان درآئیم. مهر شما مقیاس طاعت است، سعیدتر آنکه وزنه اش سنگین تر است. روزى که بر حوض کوثر در آئیم، تشنه ماند آنکه علیش براند و سیراب آنکه به خود خواند.
راهدارى بهشت با شماست، خوشا بر ما که با فرمانتان از «صراط» بگذریم. واى بر ناصبیان! مگر چه گناهى مرتکب شده ایم جز اینکه به آئین شما گرویدیم. اگر گناه ما همین است، بیقین نه باز گردیم و نه مردود شویم. از شما بریدند و خاندان شما را ترک کردند، ما هم از آنان بریدیم، از این رو تهمت رفض بر ما نهادند. مائیم که در ذات حق جز عدل و دادگسترى اعتقاد نکردیم، خدا را تنزیه کرده یکتا شناختیم. و آنان خداى را با خلق شبیه گرفتند، گفتند: براى گناهمان آفریدند و مجبور بودیم. اگر خداى خواهد کافر نشویم و اگر خواهد شویم، اگر خواهد ایمان آوریم و نخواهد نیاوریم. گفتند: رسول خدا کسى را انتخاب نفرمود، ما خود خلیفه اختیار کردیم. گفتیم: آرى شما خود منشور خلافت صادر کرده اید از این رو شما بر امام خود سرورید! شما تباه گشتید و به فضل خدا تباه نگشتیم. ولى ما همان حیدر را انتخاب کردیم که خدایش روز غدیر منشور خلافت به نام او کرد. نه بدعت نهادیم و نه راه جور گرفتیم. به رستاخیز که همگان گرد آئیم، جزاى این انتخاب خود را در کنار بینیم. به دست خود اساس دین خود را ویران کردید. دین بى اساس پوشالى است. مائیم که از جانب خداى با پرتوى روشن گام زدیم. خدایا ما را ثابت بدار و پرتومان بیفزا.
امید «ابن حماد» به پروردگارش نیکو است، سزاوار است که ناامید نگردد. پایه عظمت ما به دست «شن بن افصى» نهاده شد، و ما نگهبان آن بودیم خدایش خیر داد.
پس از «قیس» مجد و عظمت پدر، مرا بس، مقام و رتبه «عبد قیس» مرا مهیاست. «تمیم» خالوى من است، افتخارى است که بر افتخارات ما افزون گشته. این جواهر منظوم، براى سینه عروسان گرد نیامده، مدح و ثنائى است که در آن گفتگو نیست. از آن روز که شعر فصیحم بر صاحبان خرد عرضه شد، شعر دگران از جلوه افتاد. بهترین چامه آن است که الفاظ لطیف و دلپسندش با مضامین نغز و بلند زیب و زیور گیرد. شعر خود فنى از فنون علم است، اگر از دانش صحیح مایه نگیرد، هذیان است. اگر ادیب سخندان شعر بى مایه سراید، از خجلت و شرمسارى سر بگریبان بماند. و اگر منطق او رسا باشد، با مضمونى نغز و استوار و لحنى خوشگوار. گوشها از شنیدن آن محفوظ گردد، لذتى یابد گواراتر از عهد شباب. در هر بیت، و جدى تازه یابد، و چون مست شود، گوید: کاش از سر گیرد. باشد که خدایم این چامه از لطف بپذیرد، پاداش فراوان بخشد و میزان عملم را بدان سنگین و گرانبار سازد. و درود فرستد بر پاک سرشتان آل احمد، مادام که شب تاریک شود و یا با پشت خمیده راه فرار جوید.»

منـابـع

کلیــد واژه هــا