جایگاه زن در ایران پیش از اسلام

امشاسپندان و ایزد بانوان مؤنث

در آئین زرتشت که نوعی اعتدال را در باورهای قدیمتر آریاها پیشنهاد می کند، در کنار امشاسپندان (نامیرایان پاک) مذکر، امشاسپندان مؤنث را می بینیم: امردادگه فرشته مؤنث موکل بر بی مرگی و پژمرده نشدن گیاه است و خرداد، فرشته مؤنث موکل بر کلیت و کمال و مظهر شادابی گیاهان و نجات افراد بشر است و اسفند (سپندارمد) الهه زمین و مظهر تحمل و بردباری است.

زن در نامه مقدس اوستا
در آئین زردشت و در اوستا، نامه مقدس اشو زردشت، همه جا نام زن و مرد در یک ردیف ذکر می شود. هر آنچه در اوستا راجع به زن و مرد است، متضمن برابری حقوق می باشد و زنان و مردان پارسا با هم تقدیس می شوند. در بین همه باورها و اعتقادات دینی پیش از اسلام در ایران، به نظر می رسد کیش زرتشتی بیش از آئین های دیگر معتقد به مساوات در خلقت زن و مرد بوده است.
برای نمونه در فصل یازدهم بندهشن که از آثار برجسته دینی در ادبیات زرتشتی است (به خط و زبان فارسی میانه) آمده است: «اهورامزدا، روان را به کالبد نخستین زن و مرد، مشی و مشیانه بدمید و آنها جاندار شدند و به آنها گفت شما تخمه بشر هستید، شما پدر و مادر جهانید، به شما موهبت کامل اندیشی بخشیده ام، پس نیک بگویید، کار نیک کنید و دیوان و خدایان دروغین را نستایید.»
و در بخش گاهان از یسنای اوستا، زرتشت می سراید: «ای مزدا اهورا! به درستی می گویم، هر کس چه مرد، چه زن، در پرتو اندیشه نیک، بورزد آنچه را که تو بهترین کار شناخته ای، از پاداش فرشته موکل بر راستی و عدل و نیز از شهریاری مینوی (آن جهانی آسمانی) برخوردار خواهد شد.» و در ارداویراف نامه چنین می خوانیم: «پس دیدم روان مردی و زنی که زبانشان را بریده بودند. پرسیدم این تن ها چه گناهی کردند که روان آنها چنین پاد افره گران را تحمل می کند؟ سروش اهلا (پارسا) و ایزد آذر گفتند این روان آن مرد و زن دروند (پلید) و بد کنش است که در میان زندگان، سخن دروغ و ناراست، بسیار گفتند.»

مشارکت زن در امور اقتصادی در عصر هخامنشی
در لوحه های گنجینه هخامنشی که به زبان فارسی باستان است (در تخت جمشید)، سخن از تعیین دستمزد کسانی که کار می کنند، به میان می آید: مزد یک پیشه ور مرد، یک کارگر زن و مزد یک کودک.
و این نشان دهنده آن است که زنان نیز مانند مردان در کارهای اجتماعی و اقتصادی شرکت دارند. باید اذعان کرد که در سراسر تاریخ ایران پیش از اسلام، زن همواره به سایه تاریک تاریخ رانده شده است. در عهد هخامنشی و در عصر پارتیان اشکانی، گاه ما شاه دختی را می بینیم که لختی سیمای مظلومانه خود را نشان می دهد تنها برای اینکه «وجه المصالحه» دو دشمن قرار بگیرد و به ازدواجی اجباری با دشمن تن در بدهد. در زمان پارتیان اشکانی مقام زن تنزل پیدا می کند و زنان در قسمت اندورنی خانه های نجبای پارتی زندگی می کنند که با قسمت بیرونی تفاوت داشت. به طور کلی، مقام زن در نزد پارتیان، پست تر از مقام زن در نزد پارس ها و مادها می باشد.

مقام زن در عهد ساسانیان
درباره مقام زن در عهد ساسانیان، با نظرات متفاوتی مواجه می شویم و این تضاد از آنجا ناشی می شود که در گذر زمانه، به تدریج تحولات و تغییرات کلی و ریشه ای در تمام شؤون زندگی اجتماعی و خانوادگی و اقتصادی دوره ساسانی صورت می گیرد. بارتلومه، شرق شناس آلمانی می گوید: «در عهد عتیق و قدیمی تر ساسانی، زن شخصیت حقوقی ندارد و به هیچ وجه صاحب حق به شمار نمی رود و جزو اشیاء به شمار می آید. به عنوان نمونه چیزی به نام "ازدواج استقراضی" وجود داشته است که به موجب آن مرد می توانست زن خود را حتی بدون رضایت زن، مجددا به مرد دیگری شوهر بدهد. بنابر قوانین عهد عتیق ساسانی، زن اشرافی و زن غیر اشرافی از هر حیث تحت حکومت و قیمومت مرد است. تعالیم دختران، فقط به خانه داری محدود می شد. زن در عهد عتیق ساسانی، برده و تسلیم "کذگ خودای" یا رئیس خانوار است. او به هیچ وجه حق معامله یا داد و ستد تجاری و اقتصادی را ندارد. در سنت های عهد عتیق، داشتن پسر، وسیله سعادت دنیوی و اخروی را فراهم می سازد، ولی داشتن دختر هیچ اهمیت و فضیلتی ندارد. اگر کسی پسری نداشت، برای او بسیار مشکل بود که بتواند از پل چینوت عبور کند پس باید لا اقل برای خود پسرخوانده ای انتخاب کند.»
در سنت عهد عتیق ساسانی، حتی تمام اعمال نیکوی زن به حساب شوهر نوشته می شود. اما بعدها در عهد جدید ساسانی، زن دارای حقوق مسلمی شد که تا حدودی قوانین عهد عتیق را منسوخ و تعدیل کرد. زن در عهد جدید ساسانی به موجب یک سند قانونی می تواند در اموال مرد شریک باشد. ازدواج به وسیله یک واسطه، صورت می گیرد، مهر تعیین می گردد و آنگاه شوهر مبلغی را به زن می پردازد. اگر بعدها معلوم می شد که زن عقیم است، شوهر می توانست مجددا آن پول را از او بگیرد. زن می توانست نسبت به طلاقی که بدون رضایت او انجام شده، اعتراض داشته باشد، بدین صورت همه مالی را که شوهر به او داده است، می توانست برای خودش نگه دارد.

پوشش در عهد ایران باستان

در فرهنگ واژه نامه فارسی میانه (پهلوی) به واژه «چوتور» (چادر) برمی خوریم به معنی لباس و پوشش که از واژه های پهلوی است و نشان می دهد که چادر از ابتدای دوره ساسانیان و حتی قبل از آن دوره کاربرد داشته است زیرا برای آن واژه ای به وجود آمده است و آن را به کار می برده اند. از سروده های فردوسی در شاهنامه این نتیجه به دست می آید که از ابتدای تاریخ یعنی از دوران پادشاهی جمشید و فریدون، زنان ایران «پوشیده روی» بوده اند چنان که در گرفتار شدن دو خواهر جمشید به دست ضحاک، می گوید:
دو پاکیزه از خانه جمشید *** برون آوریدند لرزان چو بید
که جمشید را هر دو خواهر بدند *** سر بانوان را چو افسر بدند
ز پوشیده رویان یکی شهرناز *** دگر ماهرویی به نام ارنواز
به ایوان ضحاک بردندشان *** بدان اژدها فش سپردندشان
و نیز در پیامی که منیژه به بیژن می دهد آمده است:
به پرده درون دخت پوشیده روی *** بجوشید مهرش بر آن مهرجوی
پس نتیجه می گیریم که زن ایرانی از همان دوران باستان، پوشیده رویی و حفظ حجاب را یک نوع وظیفه اخلاقی و سنتی خود می داند. سنت ملی ایران باستان، بر این اساس استوار بوده که زن ها و مردهای غیر محرم با یکدیگر اختلاط نداشته باشند. در تصویر یکی از قطعات فرش کشف شده در تپه پازیریک در دامنه کوه آلتائی 19 کیلومتری مرز مغولستان که در سال 1328 خورشیدی در کاوش های باستان شناسی به وسیله هیئت علمی روسی به دست آمده دو خاورشناس (آقایان بارنت و داتسون)، رؤسای هیئت بریتانیایی می نویسند: «نقش روی هر مربع صحنه ای است مشتمل بر تصویر دو ملکه که چادر بر سر دارند و مراسم مذهبی را انجام می دهند، این گونه صحنه ها بر روی نقوش مهرهای پارسی عهد هخامنشی دیده شده است.»
در خصوص حجاب نکته های دیگری نیز وجود دارد که یادآوری آن لازم است به طوری که از اوستا و کتاب های دیگر دینی ایرانیان باستان و مندرجات آنها و نیز اندرزنامه های دینی و اخلاقی گوناگونی که وجود داشته، استنباط می شود هر چند که رعایت حجاب در هیچ یک از دوره های ایران پیش از اسلام تکلیف و دستور دینی نبوده است اما جامعه ایرانی از دوران های باستان، حفظ حجاب و «پوشیده رویی» را یک نوع وظیفه اخلاقی و سنتی می دانسته اند که رعایت آن به تدریج جزو سنن ملی و وظیفه اخلاقی جا افتاده و پایدار مانده است. علاوه بر این سنت ملی، پایه زندگانی خانوادگی جامعه ایرانی، همیشه بر این استوار بوده که زن ها با مردها آمیزش نداشته باشند و طرز زندگی در خانه ها هم به صورت بیرونی و اندرونی بوده است و اگر می بینیم که در شاهنامه اغلب نام «پس پرده» برده می شود، بیشتر منظور همین بوده است:
پس پرده تو یکی دختر است *** شنیدم که تخت مرا درخور است

حقوق زن در دوران پیش از اسلام

در مجموع، حقوق زن در دوران پیش از اسلام، کارنامه درخشانی نداشته است. در ایران قبل از اسلام، تضاد و اختلاف طبقاتی وجود داشته و در زمان ساسانیان بر رعایت نظم و سیستم طبقاتی شدیدا تأکید می شده است. مردم در جامعه ساسانی، به چهار طبقه روحانیان، جنگاوران، کشاورزان و پیشه وران تقسیم شده بودند و افراد هر طبقه ملزم بودند که فقط با اعضای طبقه خودشان ازدواج کنند. هر چند اکثریت توده های مردم، چه مرد و چه زن، هر دو برده وار زندگی می کنند و ستمکش و بینوا در آتش بیداد طبقاتی می سوزند، اما باز هم این زن است که سهم بیشتری از نامرادی ها، ناگواری ها و اسارت ها را به دوش می کشد. بعضی از مورخان سعی کرده اند که سلطنت پوراندخت و آذرمیدخت را در اواخر عهد ساسانی نشانی از جاه و مقام و منزلت زنان برشمارند، اما اکثر صاحب نظران، نابسامانی و مغشوش بودن وضعیت عامه زنان را مد نظر دارند.

اسلام و پاداش الهی یکسان به زن و مرد مسلمان

در اسلام، پاداش الهی به زن و مرد مسلمان شایسته و نیکوکار، یکسان است. آنگاه که خورشید اسلام درخشیدن آغاز کرد، زن ایرانی مسلمان نیز دریافت که در پرتو این دین حیات بخش و زندگی ساز، می تواند پاسخی برای مشکلات خود بیابد. در اندیشه ناب اسلامی، مرد و زن پایگاه یکسانی دارند و بار امانت الهی در این دین حنیف بر دوش نوع انسان است و حمل این امانت، همان گونه که مرد را در بر می گیرد، زن را نیز شامل می شود و بدین سان است که زن مسلمان ایرانی سر تعظیم خود را در طی قرون و اعصار به پیشگاه این دین فرود آورده است. آیات زیادی در قرآن کریم وجود دارد که مبین این حقیقت است: مرد بودن یا زن بودن، در جوهره و ذات انسانی راهی ندارد و مرد و زن از جنس واحدی هستند. آیه ای از قرآن مجید در بیان اینکه خداوند متعال به زنان و مردان شایسته به یک میزان پاداش عطا می فرماید، ما را کفایت می کند: «ان المسلمین و المسلمات و المؤمنین و المؤمنات و القانتین و القانتات و الصادقین و الصادقات و الصابرین و الصابرات و الخاشعین و الخاشعات و المتصدقین و المتصدقات و الصائمین و الصائمات و الحافظین فروجهم و الحافظات و الذاکرین الله کثیرا و الذاکرات اعد الله لهم مغفرة و اجرا عظیما؛ همانا مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان مؤمن و زنان مؤمن، مردان اهل طاعت و عبادت و زنان اهل طاعت و عبادت، مردان راستگو و زنان راستگوی، مردان صابر و زنان صبرپیشه، مردان خداترس و خاشع و زنان خداترس و خاشع، مردان مسکین نواز و زنان خیر، مردان روزه دار و زنان روزه دار، مردان خوددار از تمایلات حرام و زنان باحفاظ و باعفت، مردانی که بسیار یاد خدا می کنند و زنانی که بسیار ذکر خدا می گویند، برای همه آنها، خداوند مغفرت و پاداش بزرگ، مهیا ساخته است.» (احزاب/ 35)
آئین مقدس اسلام، به عنوان کامل ترین دین و جامع ترین شریعت، همواره بر این نکته تأکید می کند که جامعه انسانی از زن و مرد ترکیب یافته است و زن و مرد از یک گوهر، خلق شده اند. بر اساس تعالیم عالیه اسلامی، هیچ یک از «مرد بودن» و «زن بودن» مایه شرافت، برتری و یا افتخار نیست. هیچ کس بر هیچ کس فضیلت و برتری ندارد جز به واسطه تقوا و پاکدامنی. خداوند می فرماید: «یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عند الله اتقیکم ان الله علیم خبیر؛ هان ای مردم! همانا ما شما را از یک زن و مرد آفریدیم و شما را به هیئت اقوام و قبایلی در آوردیم تا با یکدیگر انس و آشنایی یابید. بی گمان گرامی ترین شما در نزد خداوند پرهیزگارترین شماست که خداوند دانای آگاه است.» (حجرات/ 13)