آموزه های انسانی و اخلاقی زرتشت

به منظور شناخت مبانى و آموزه هاى هر دین و آیین، مى بایست پیشتر محققانه متن اصلى (کتاب مقدس) آن را مطالعه و بررسى کرد. از این رو براى آشنایى با تعالیم زرتشت در حوزه اخلاق و انسانشناسی نیز مى باید به متن دینى و مقدس این کیش یعنى کتاب اوستا مراجعه کرد.

انسان شناسى در گاتها

گاتها اصیل ترین پاره اوستاى موجوداند؛ سروده هایى که به باور عموم پژوهندگان از خود زرتشت به جامانده است. سروده هاى گاهانى بر آزادى و اختیار انسان تأکید خاصى دارد و هر فرد را در گزینش راه نیک و بد مختار مى داند. در یسنا چنین مى گوید: «اى مزدا! آن کس که نیک مى اندیشد یا بد، بى گمان "دین" و گفتار و کردار خود را نیز چنان خواهد کرد و خواهش او پیرو گزینش آزادانه وى خواهد بود.»
«بشنوید با گوشهاى خویش بهترین سخنان را و ببینید با منش روشن و هر یک از شما (چه مرد، چه زن) پیش از آنکه رویداد بزرگ به کام ما پایان گیرد، از میان دو راه یکى را براى خویشتن برگزینید و این پیام را به دیگران بیاموزید.» بر پایه آموزه گاتها این آزادى و اراده انتخاب از پگاه آفرینش انسان به او این کلمه ارزانى شده است. اى مزدا! آنگاه که تو در آغاز، تن و «دین» ما را بیافریدى و از منش خویش ما را خرد بخشیدى، آنگاه که جان ما را تن پدید آوردى، آنگاه که ما را نیروى کارورزى و گفتار راهنما ارزانى داشتى، از ما خواستى که هر کس باور خویش را به آزاد کامى بپذیرد.

آزادی و اختیار در آرای زرتشت
در دین زرتشت آزادی اراده مطرح است یعنی از نظر زرتشت خداوند انسان را آزاد و مختار آفریده و برای انسان هیچ نوع جبر و تقدیری وجود ندارد. انسان مختار است میان اندیشه ی نیک و بد یکی را انتخاب کند. اما در عین حال زرتشت توصیه می کند و تأکید دارد که اگر انسان در زندگی سه اصل پندار نیک ،گفتار نیک و کردار نیک را شعار خود قرار دهد سعادتمند و خوشبخت خواهد شد. آزادی ارزشمندترین دادۀ اهورایی است، که در والاترین جلوه ی خود به صورت آزادی اندیشیدن و آزادی گزینش دین، زیربنای گاتهاست. اهورامزدا آدمی را در اندیشیدن، رایزنی با خرد و قبول یا رد دین، آزاد گذاشته است. و در عین حال از روی دادگری، هشدار داده است. آنان که به بدی گرایند، طبق قانون اشا، دچار اندوه و افسوس خواهند شد و آنان که دنبال خوبی بروند به خوشبختی و شادی می رسند. ریشه های این آزادی، در اصول اخلاقی گاتها و در رابطه بین خالق و مخلوق است. خرد رشته ای است که اصول گاتها را به هم پیوند می دهد. آدمی در تصویر اخلاقی (Image) اهورامزدا خلق شده است. معنای آن این است که اهورامزدا و آدمی، در فروزه هایی مشترک اند که یکی از آنها آزادی و اختیار است.

انسان شناسى در نوشته هاى غیر گاهانى

در نوشته هاى غیر گاهانى، انسان اگرچه داراى اختیار است و در میان آفریدگان اهورامزدا مقام شامخى دارد، ولى هدف از آفرینش او نبرد با نیروهاى اهریمنى است. به بیان دیگر انسان کمک کار اهورامزدا و ایزدان در نبرد با اهریمن و نیروهاى اهریمنى است. از این رو نیایش ها، کردار نیک و انجام دستورات دینى از سوى انسان تنها براى سودبرى خود او نیست، بلکه راستى و درستى او نیروهاى اهریمنى را نیز ناتوان، و اهورامزدا و ایزدان را قدرت مى بخشد، اما در صورت گزینش راه دروغ بر قوت اهریمنان و دیوان مى افزاید و در جهت ناتوانى ایزدان نیک و اهورامزدا گام برداشته است. به بیان روشن تر، انسان آفریده اهورامزدا است و فلسفه خلقت او کمک و دستیارى به اهورامزدا و ایزدان نیک در برابراهریمن و شرور است.
بنابر چنین نگرشى، پندار، گفتار و کردار انسان بر کل نظام کیهانى تأثیر مى گذارد. گزینش کنندگان راه نیک نه تنها در این جهان، یارى دهنده اهورامزدا و ایزدان نیکند بلکه فره وشى (روان) آنها نیز پس از مرگ براى حفظ اقتدار نیروهاى اهورایى برابر با نیروهایى اهریمنى همچنان کمک هاى خود را ادامه مى دهند: «اگر مردمان مرا شتر در نماز نام برند و بستایند...هر آینه من با جان تابناک و جاودانه خویش، به مردمان اشون روى آورم....» «و نیز اگر مردمان مرا تشتر در نماز نام برند و بستایند... من نیروى ده اسب، نیروى ده اشتر، نیروى ده گاو، نیروى ده کوه و نیروى ده آب ناوتاک بیابم. اى سپیتمان زرتشت!اگر در سرزمینهاى ایرانى تشتر... را آن چنان که بشاید، نیاز پیشکش آورند و ستایش و نیایشى سزاوار و به آیین... هر آینه سیلاب و بیمارى «گر» و «کبست» و گردونه هاى رزم آوران دشمن با درفشهاى بر افراشته به سرزمینهاى ایرانى راه نیابند.
و نیز آمده است: من خواستارم که ناکامى اهریمن نابکار را با ستایش پسین و با ستایش پیشین به مهر نزدیکى جویم.»
چنان که مشاهده مى شود نیایش با ایزد مهر موجب اقتدار او در برابر اهریمنان و نیروهاى مخرب است. درباره نیایشى با ایزد سروش آمده است: «سروش اشون را براى فر و فروغش، براى نیرو و پیروزیش، براى ستایشى که ایزدان را به جاى آورد، با نماز (ى به بانگ) بلند... مى ستاییم.» و نیز در ستایش بهرام آمده است: «براى فر و فروغش، من او را (آن بهرام مزدا آفریده را) با نمازى به بانگ بلند مى ستایم.» اهورامزدا مى گوید: «اگر مردمان، بهرام آهوره آفریده را آن چنان که بشاید، نیاز پیشکش آرند و ستایش و نیایشى سزاوار به آیین بهترین اشه بگزارند، هر آینه سیلاب و بیمارى "گر" و "کبست" و گردونه هاى رزم آوران دشمن با درفشهاى برافراشته به سرزمین هاى ایرانى راه نیابند.»
کوتاه اینکه: در این چرخه کیهانى، انسان با گزینش راه راست و ستایش ایزدان و اهورامزدا به آنها نیرو مى بخشید. در نتیجه با توان بیشترى بر اهریمنان مى تازند و سبب ناتوانى و نا کارآمدى آنها مى شوند و در فرایند این چرخه آنان با توان بیشترى خیر و برکت را نصیب انسان مى سازند و از خرابیها و زیانهاى نیروهاى اهریمنى جلوگیرى مى کنند.

اخلاق در آئین زرتشت

اخلاق زرتشتی که هم آهنگ با دوگرایی اخلاقی است در سطحی بسیار عالی قرار دارد و با تمام نیروی خود اندیشه ی نیک و گفتار نیک و رفتار نیک را تأکید می کند. مقدسات اخلاقی را هرگز نمی توان به صورتی موجزتر از این عرضه داشت و این بهترین چیز است که می توان درباره اخلاق زرتشتی گفت. هرگونه انحرافی که از لحاظ دینی و فلسفی در آیین زرتشت روی داده باشد، این نکته مسلم است که مؤبدان زرتشتی همواره اخلاق را در یک سطح عالی نگه داشته اند.
یکی از خصوصیات این اخلاق درخور توجه است و آن این است که به هیچ وجه التفاتی به ریاضت کشی و عزلت گزینی نداشته است. در وندیداد آمده است «کسانی که نمی خورند نیرومند نیستند، نه توان نیکوکاری دارند نه برای کشاورزی آماده اند و نه برای فرزندآوری.» در "رساله سد در" ذکر شده است «معنی روزه گرفتن همانا پرهیز از گناهان است و همه ی اعضای آدمی مانند چشم و زبان و گوش و دست و پا باید روزه دار باشند.» داریوش بزرگ در فرمانهای نوشته بر سنگ گفته است: «ای انسان این فرمان اهورامزداست به تو، بد اندیش مباش، راه نیکی را رها مکن، و آلوده گناه مشو.»
جان بی ناس در کتاب تاریخ جامع ادیان می نویسد: «نفطه اصلى و پایه اساسى اخلاق در آئین زرتشت بر روى این قاعده است که نفس و ضمیر هر فرد آدمیزاد، یک میدان نبرد نزاع دائمى بین خیر و شر است و سینه آدمى تنورى است که آتش این جنگ همواره در آن مشتعل مى باشد. روزى که اهورامزدا آدم را بیافرید، او را آزادى عمل کرد که خود عمل خود را برگزیند، یعنى داراى نیروى اختیار گردید که مابین دو راه خطا و صواب هر یک را بخواهد انتخاب نماید. هر چند اهورا مزدا به وسیله نیروى نیکى یعنى سپنتامئى نو و نیز به دستیارى وهومنه همیشه آدمى را به سوى راستى مى کشاند، ولى در همان حال نیروى زشتى و بدى انگرامئى نونیز در او ظهور یافته و در خاطره او همواره وسوسه مى کند، از این رو تکلیف و وظیفه هر فرد بشر آن است که در دل خود مابین آن دو منادى یکى را اجابت کند. یعنى فرشته نیک را اطاعت کرده و خوبى را اختیار کند و یا آن که سخن دیو را شنیده و راه بدى را برگزیند. البته نیکان بدى را نمى پسندند.»

اخلاق در سروده هاى گاهانى
در سروده هاى گاهانى توجه ویژه اى به کسب نیکیهاى اخلاقى و پرهیز از زشتیها مبذول شده است. مزین شدن به سه اصل بنیادین اخلاقى یعنى اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک نه تنها موجب بهره مندى از زندگى خوب، سالم و همراه با نشاط و شادمانه است، بلکه سبب فزونى نعمت و برکت و وصول به حق و حقیقت است: اى مزدا! مرا از بهترین گفتارها و کردارها بیاگاهان تا به راستى در پرتو «اشه» با «منش نیک» و به آزادکامى تو را بستایم. و نیز آمده است: اى مزدا اهوره!... آن راه «منش نیک» که به من نمودى، همان راه آموزش رهانندگان است که تنها کردار نیک در پرتو «اشه» شادمانى خواهد بود؛ راهى که نیک آگاهان را بر نهاد. سه اصل اخلاقى دیگرى که براى رستگارى و سلوک در راه راستین پیشنهاد مى کند توجه به خدا، کوشش براى کسب دانش و معرفتى که «وهومنى» و مقدس است و نیز پیروى از دانایان و خردمندان و نیکان است.اى مزدا!.... از «سپندترین مینو»ى خویش و در پرتو «اشه» دانش بر آمده از «منش نیک» را به ما بخش تا در زندگانى دیرپا ى خویش همه روزه از شادمانى بهره مند شویم.
درباره ضرورت شناسایى دانایان و افراد خردمند و پیروى از آنها، که در نهایت سبب بهره مندى از حمایت اهورامزدا مى شود آمده است: اى سپتیمانیان! به شما خواهم گفت همه آنچه را که شنیدنش براى شما بهترین است تا دانا و نادان را از هم باز شناسید.... مزدا اهوره در پرتو «اشه» نگاهبان نیرومند کسى شود که دانا را از نادان باز شناسد. احساس وظیفه در برابر هدایت و ارشاد افراد منحرف نیز یکى دیگر از دستورات اخلاقى است که رضایت اهورامزدا را به دنبال دارد: هر کس که با اندیشه و گفتار یا با هر دو دست خویش، با دروند بستیزد و یا پیروان او را به راه نیک رهنمون شود، به دوستکامى، خواست «مزدا اهوره» را بر مى آورد.
در برابر بیان راه اخلاقى درست و سعادتمند، بدیها و رذایل اخلاقى نیز مطرح شده اند و از انسان صاحب اراده و اختیارمى خواهد که از سرانجام شوم آنها رهایى یابد؛ نمونه هایى از این زشتیهاى اخلاقى عبارتند از: بى دینى، خیره سرى، پیروى از رهبران بد، و شکستن عهد و پیمان. در مورد سر انجام پیمان شکنى مى گوید: از تو پرسش مى کنم اى مزدا، آیا سزاى آن کس که از پیمان سر باز زند و عهد بشکند چگونه است، آرى آگاهم از آن رنجى که در واپسین بر او خواهد بود.

اصول اخلاقی، اجتماعی زرتشتیان

رابرت هیوم می‎نویسد: یک زرتشتی ایده آل از نظر بنیان گذار این دین به این صورت تصویر گردیده است:
1- کسی که فقیری را نجات می دهد، اهورا را پادشاه می سازد.
2- رفتار خوب در مقابل افراد خوب، و رفتار بد در مقابل افراد بد و شرور مقرر گردیده است.
3- زندگی و همسرداری مطابق عقل و معاش کاربردی عملی و ضرورت دین است نه زهد و ریاضت کشی.
4- ضابطه ای که از کتاب مقدس زرتشتیان که در مکالمات پارسایان بیش از همه تکرار شده و به بهترین وجه اصول اخلاق ایشان را نشان می‎دهد فرمول زیر است: پندار نیک، گفتار نیک، رفتار نیک.
5- در مقابل دشمنان به طور برابر جنگ و در مقابل دوست نیز آنچه دوستان می‎پسندند انجام بده.
6- تجویز اعمال خشونت در مقابل افراد شرور.

اخلاق فردی و قانون مینوی
از آنجا که قانون طبیعی و قانون مینوی در دین زرتشت یکی است، و همه اندیشه ها، گفتارها و کردارهای مخالف اشا، برای عامل آن کارها و برای اجتماع هر دو زیان آور است؛ و از آنجا که اصول اخلاقی مطلق است؛ در سنت زرتشتی تضاد بین مصلحت اجتماعی و مصلحت فردی مطرح نیست. عمل طبق اشا، منافع واقعی و همیشگی فرد و جامعه را تأمین می کند. ریشه اصول اخلاقی اشا، در فروزه های اهورایی است. بنابراین فلسفه اخلاقی زرتشتی، ریشه های مینویی دارد و چون سپنتامینیو دربردارنده این فروزه هاست، درخشش آنها در خلقت به طور کلی (و در آفرینش انسان به طور اخص) جلوه گر است. آدمیان می توانند با تقویت مبانی اخلاقی که در وجود آنان به ودیعه گذاشته شده است، به پایه اشویی برسند و با سپنتامینیو و اهورامزدا همراه شوند. آنان که درخششهای اخلاقی در وجود خود را خاموش می کنند، به انگره مینیو می پیوندند. با آنکه گاتها عموما در بردارنده اصول اخلاقی است، بعضی از ضوابط خاص اخلاقی هم در آن ذکر شده است: درستی (اشی ونگهوهی)، ایفای به عهد (میترا)، بخشش و دهشمندی (رتا)، ترحم و بخشش (رژدیکا) از جمله رفتارهای خوبی است که سفارش شده و برعکس نادرستی (درگا)، دروغ (درچ)، خشم (ااشما)، از جمله رفتارهایی است که منع شده است.

مفاهیم کلی قانون اشا

اهورامزدا سرچشمه خوبیها (و تنها خوبیها) است و بدی در آستان او راه ندارد. دوم آنکه به عنوان همکار اهورامزدا باید در کارها از او بیاموزد و او رفتار کند.

اخلاق و سیاست زرتشتی
در گاتها خشم و کینه توزی، دروغ و بیداد،پشتیبانی از فرمانروایان ستمگر، بی قانونی و تبعیض، در گاتها با بیانهایی مختلف، مردود شمرده شده است. تساوی حقوق زن و مرد شناخته شده است. در گاتها، هر جا اشو زرتشت مردم را برای شنیدن پیامش فرا می خواند، از زن (نایری) Nairi و مرد (نا Na) جداگانه نام می برد. همچنین او، زن و مرد را هنگام اختیار همسر در رده برابر قرار می دهد. او به دختران و پسران اندرز می دهد که، پیش از بستن پیمان زناشویی، با خرد خود رایزنی نمایند، به مهر دل گوش دهند و همسری را برگزینند که در پیش برد راستی و اشا با آنان همگام باشد.
بنا به گفته هرودوت مورخ یونانی، کورش هخامنشی زیر دست مادر خود می نشست. ضمنا نبودن واژه برده، در گاتها نشانه ای دیگر است که اشو زرتشت چنین بنیادی را قبول نداشته است. در گاتها، در بندهای گوناگون آمده است که، اشوان نباید از فرمانروای بیدادگر، و دروغکار پیروی کنند. در عین حال اشوان باید در راهنمایی و هدایت گمراهان بکوشند. در سرگذشت آمیخته با افسانه (اساطیر) ایرانی آمده است که جمشید، شاه نمونه، هنگامی که دستخوش غرور شد، خود را بی کمی و کاستی و جاودانی دانست، قانون را زیر پا گذاشت، کشتن دام و خوردن گوشت آنها را اجازه داد، فره ایزدی از او دور گشت و شاهشناهی خود را از دست داد و کشته شد. این اسطوره نشان می دهد که هیچ کس بالاتر از قانون نیست.