نماز در دین یهود (مراحل تکامل نماز)

عبادت

علمای یهود عبارت پرستش و بندگی از طریق قلب را همان دعا و نماز به درگاه خالق تعبیر نموده اند. در تورات مقدس (دواریم – تثنیه، فصل 11، آیه 13) آمده است: «خدای خالقتان را دوست بدارید و او را با تمام قلبتان پرستش و بندگی نمایید.» اساس عبادت یهود را در گذشته تا حدود 2000 سال پیش مراسم تقدیم قربانی ها تشکیل می داد و دعای لفظی در کنار آن قرار می گرفت. اما پس از ویرانی معبد مقدس یهودیان در بیت المقدس در سال 68 میلادی، به علت توقف مراسم تقدیم قربانی، اصل عبادت یهود بر نماز و دعاهای کلامی قرار گرفت و با گذشت زمان آیین و متن نمازها شکل مدون امروزی را به خود گرفت.

تاریخ دعا و نیایش در دین یهود
تاریخ نیایش یهود و مسیر تکاملی آن و همچنین احکام و قوانین و جزئیات مربوط به دعاها و نمازهای یهود بسیار مفصل و گسترده است.

مجادله پیامبران با خداوند

لغت نماز و دعا در زبان عبری تفیلا گفته می شود و از ریشه (پیلل) به معنی مجادله گرفته شده است چنان که در تهیلیم (زبور داود) فصل 106 آیه 30 آمده است: «پینحاس (نوه حضرت هارون) ایستاد و داوری نمود نماز و دعا کرد و مرگ و میر قطع گردید.» در تلمود؛ سنهدرین 82 این جمله را چنین تفسیر کرده اند: «پینحاس مثل این که با خدا مجادله کرد و درباره وبائی که قوم را کشتار می کرد از خداوند توضیح خواست.» بنابراین هیتپلل یعنی تقدیم اظهارنامه درباره مطلبی به پیشگاه قاضی عالم در عالیترین دادگاه و در سفر پیدایش حضرت ابراهیم را می بینیم که درباره افراد سدوم با خداوند به صورت مجادله و مانند یک وکیل مدافع با قاضی کل عالم بحث می کند و نمونه جالب دیگر دعا حضرت موسی است که مانند وکیل مدافع شجاعی از قوم اسرائیل دفاع می کند و در سفر خروج فصل 32 آیه های 11 و 12 و 13 چنین آمده: «موسی، به درگاه خداوند خدای خود التماس نموده، گفت: خداوندا چرا خشمت بر قومت افروخته شده است این قومی که با قدرت عظیم و با نیروی قوی از مصر بیرون آوردی چرا مصریان بگویند از روی سوء نیت آنها را از مصر بیرون آورد تا این که آنها را در بیابان بکشد....»
در طرف مقابل دعای سایر انبیاء به صورت مجادله با خداوند نیست، بلکه درخواست آنها به صورت التماس و تضرع است یعنی به درگاه خداوند بخشنده و مهربان روی آورده و طلب رحمت و بخشایش می نمایند. این نوع نماز را به نام (تفیلت ویدوی) یعنی اعتراف و اقرار به گناه خوانده می شود. در بیشتر قربانی هایی که (در دوران معبد مقدس) تقدیم می شد صاحب قربانی دست های خود را روی سر حیوان می گذاشت و مطالبی اداء می کرد و سپس مبادرت به قربانی می نمود و حال که اجرای مراسم قربانی امکان پذیر نیست این مطالب جزء دعا و نمازهای روزانه گردیده است.

پیامبران بنیان گذاران زمان نمازهای روزانه

دانشمندان یهود عقیده دارند که اجداد مقدس ما حضرت ابراهیم و اسحاق و یعقوب بنیان گذاران زمان نمازهای روزانه بوده اند. حضرت ابراهیم نماز صبحگاه را بنیان گذاشت. «پیدایش فصل 22 آیه 3: ابراهیم بامدادان سحرخیزی کرد...» و حضرت اسحاق نماز نیم روز را «پیدایش فصل 24 آیه 63: قبل از غروب اسحق برای راز و نیاز کردن (با خدا) به صحرا رفت...» حضرت یعقوب نماز شامگاه را. پیدایش فصل 28 آیه 11: در آن محل (محل کوه موریا که حضرت اسحق برای قربانی به آنجا برده شد) نماز خواند و نظر به این که آفتاب غروب کرد آنجا منزل نمود...» بنی اسرائیل در مصر نیز نماز می گذاشتند و دعا می خواندند چنان که در سفر خروج فصل 2 آیه 23 این طور آمده: یعنی «پس از مدت مدید (که فرزندان ییسرائل از گل کاری و خشت زنی رنج می بردند) واقع شد که پادشاه مصر درگذشت. فرزندان ییسرائل از آن بندگی نالیدند و از عذاب فریاد زدند. فریاد شکایت آنها از بندگی به درگاه خداوند رسید.»
در کتاب دانیال فصل 3 آیه 11 مندرج است حضرت دانیال روزانه سه مرتبه پنجره خانه خود را رو به بیت المقدس (اورشلیم) باز می کرد و به زانو می افتاد و با سجده به درگاه خداوند نماز می گذاشت. این نماز با تسبیح و مدح شروع می شد و با شکرگذاری خاتمه می یافت. از نماز و دعاهای حضرت موسی در تورات زیاد بازگو شده است از جمله در کتاب تثنیه فصل 3 آیه 24 و 25 آمده است: «یعنی خداوندا تو شروع کردی که بزرگواری و قدرت زیادت را به بنده ات نشان دهی چون که کدام نیروئی در آسمان و زمین وجود دارد که کارها و دلاوری های تو را انجام دهد. تمنی این که (اجازه دهی از رود اردن) عبور نمایم و آن سرزمین خوبی را که در آن طرف رود اردن است یعنی آن کوه زیبا و لوانون را ببینم.»

سیر تکامل نماز از حضرت ابراهیم تا ظهور حضرت موسی
سیر تکامل نماز از حضرت ابراهیم تا ظهور حضرت موسی به طور بسیار خلاصه شروع می شود و در زمان حضرت موسی با نزول تورات نمازهای خاصی به آنها اضافه می گردد و پس از دوران انبیاء به طور کلی بنا به مقتضی وضع اجتماعی و سیاسی و اتفاقات تاریخی ادعیه به وجود آمده و تصنیف می گردد و به مجموعه دعاهای قبلی اضافه می گردد و در دوران بازگشت پراکندگی اول توسط «عزرا» و یارانش در حدود دو هزار و چهارصد سال قبل شکل کامل به خود می گیرد و به صورت مدون در می آید و سپس در تمام دوران استقرار معبد مقدس دوم به شکل ثابت می ماند و در زمان تدوین تلمود یروشلمی حدود 1800 سال قبل ختم می گردد. به طور خلاصه انبیاء بعد از حضرت موسی مانند یهوشوع پیغمبر، حنا زن القانا، شموئل نبی، حضرت داود، حضرت سلیمان، حزقیاهو پادشاه و یا حضرت یونس، ارمیا نبی، حبقوق نبی، دانیال نبی، مردخای و استر و عزرا و دانشمندان تلمود هر کدام در عصر خود بر نماز و ادعیه های موجود دعاهایی افزودند.
نمونه هایی از این دعاها بدین مضمون می باشند: در پایان لحش (دعای نوزده برکتی) این درخواست را می خوانیم: «ای خدای من زبان مرا از بدگویی، و لبانم را از تکلم به نیرنگ باز دار، در برابر اشخاصی که مرا نفرین می کنند، زبانم ساکت و خاموش بماند، و روانم در برابر همگان همچون خاک باشد. قلبم را برای پذیرفتن تورات بگشا، جانم فرمان های تو را پیروی و تبعیت و اگر کسانی علیه من بد بیندیشند و به زیان من قصد کنند، تو به فوریت مشورت آنها را برهم زن و فکرشان را باطل کن. سخنان دهان من مورد رضای تو قرار گیرند و تفکر دلم به حضور تو مقبول افتد، ای خدایی که آفریدگار و نجات دهنده من هستی.» (براخوت 17 الف)
یکی از دانشمندان یهود، در پایان دعا فوق، این دعا را افزوده است: «ای خداوند من، خدای اجداد من میل و رضای تو بر این تعلق گیرد، که در دل هیچ انسانی کینه و دشمنی علیه ما وارد نشود. و کینه و عداوتی علیه هیچ انسانی بر دل ما نگذرد. حسادتی نسبت به ما در دل هیچ کس رسوخ نکند، و نسبت به هیچ کس نیز حسد به دل ما راه نیابد. در سراسر روزهای عمر تحصیل تورات و اجرای فرایض تو مشغله ما باشد، و سخنان ما به حضور تو التماس و تضرع محسوب می گردد، قلب های ما را متحد کن تا از نام تو بترسیم. از آن چه که منفور درگاه تو است ما را دور بدار، و به آن چه مورد رضای تو است ما را نزدیک ساز، و به خاطر نام مبارک خودت با ما احسان کن.»

تاریخ دعا و نیایش در دین یهود به روایت تلمود

در کتاب تلمود آمده است که در دوره معبد اول بیت المقدس، دعا کاملا خود جوش بود. آدمى هر گاه احساس مى کرد که باید به درگاه خداوند استغاثه یا شکرگزارى کند، با زبان خود در همان منزل شخصى خویش این کار را انجام مى داد؛ و یا به هنگام روى آوردن سختى ها و فشارهاى خاص به معبد رفته، نیایش مى کرد. مقررات شکلى دعا از قبل شکل گرفته بود؛ نخستین سرودهاى مذهبى تدوین شد و در زمان هاى معین، توسط راویان، به آواز بلند در معبد قرائت مى شد و بدین سان عامه مردم از برگزارى مراسم نیایش رسمى، که تنها در زمان هاى معینى برگزار مى شد، آگاه مى شدند. ضرورت وجود یک نسخه رسمى از دعاها، در دوره معبد دوم آشکارتر شد. بیشتر کسانى که از اسارت بابلى بازگشته بودند، نسبت به زبان عبرى و مفاهیم بنیادین یهودیت کم اطلاع بودند و هرگاه عزم دعا مى کردند، نه زبان دعا را مى شناختند و نه از محتواى آن چیزى سر در مى آوردند.
بر این اساس، مجمع کبیر تصمیم گرفت تا دعاى مشخصى را که بازتاب تمامى آمال و آرزوهاى قوم یهود باشد، تألیف کند. این دعا از هجده برکت، که هر کدام به موضوعى مى پرداخت، تشکیل شده بود. بیشتر بخش هاى این دعا، امروزه نیز باقى است و هنوز پایه اصلى مراسم کنیسه ها را تشکیل مى دهد و از سه برکت آغازین، سه برکت پایانى و دوازده برکت میانى، که هر یک درباره نیازها و استغاثه هاى گوناگون هستند، تشکیل شده است.

برکات هجده گانه در در دوره میشنایى
در دوره میشنایى سه برکت آغازین به این نام ها معروف بودند: آووت (پدران) در پاسداشت ایمان اجداد، گووروت (قدرت) در بیان قدرت قادر متعال که به رستاخیز مردگان مى انجامد، و قدوشا در تسبیح و حمد قداست او؛ سه برکت پایانى عبارت بودند از: عوودا (عبادت) در استغاثه براى برپایى مجدد عبادت در معبد و بازگشت روح خدا، هودائا در شکرگزارى براى زندگى و تمام آنچه خیر است، و شالوم در تقاضاى صلح و آرامش در جهان؛ و دوازده برکت میانى حاجت هاى گوناگون عمومى و خصوصى را در بر مى گرفت: دعا براى دانش، توبه، عفو گناهان، نجات، شفاى بیماران، موفقیت در کشت و زرع، گردآورى پراکندگان یهود، قضاوت عادلانه، کیفر بدکاران، پاداش پرهیزگاران، تجدید بناى اورشلیم، بازگشت حاکمیت خاندان داوود، وتقاضاى برآورده شدن تمامى این حاجات. مجموع این دعاها به شمونه عسره (برکات هجده گانه) یا فقط به تفیلا (دعا) معروف است و از زمانى که به نگارش درآمده است، بخش اصلى تمام کتاب هاى دعاى یهود را تشکیل مى دهد.

اوقات معین دعا
دعا اوقات معینى داشت که بر اساس زمان هاى برگزارى مراسم عمومى قربانى در معبد تعیین شده بود. یک دعا به هنگام طلوع فجر به وقت تامید شل شحر (قربانى صبحگاه)، و دومى در زمان مینحا (قربانى عصر) خوانده مى شد. معریو (دعاى شامگاه) در زمان غروب آفتاب یا شب هنگام قرائت مى شد و با زمان قربانى رابطه مستقیم نداشت. وضعیت این دعاى سوم چندان روشن نبود و تا صدها سال بعد، عالمان یهودى هم چنان درباره این که آیا این دعا نیز مانند دو دعاى دیگر الزامى است یا نه، بحث مى کردند. این نزاع، که در ظاهر چندان مهم نمى نمود، به جایى رسید که باعث یک «انقلاب» در سلسله مراتب سنهدرین گردید؛ یعنى زمانى که ربان گملیئل، ناسى آهنین اراده بر سر همین مسئله، قاطعانه با بزرگ ترین عالم زمان یعنى ربى یهوشوع بن حننیا در افتاد، که در نهایت به برکنارى وى از سمت ناسى انجامید.

برگزاری مراسم دعا به جماعت در کنیسه
از زمانى که الفاظ و زمان دعاها براى همیشه مشخص شد، نهاد مهم دیگرى به نام کنیسه [بت هکنست یا کنیسا] آغاز به کار کرد. از آن جا که این دعاها بر پایه تمام نیازهاى مجموعه قوم یهود تنظیم شده بود، مقرر شد که مراسم دعا به جماعت برگزار شود. اما یکدست سازى مراسم دعا، بر استغاثه هاى خصوصى اى که اشخاص مطابق میل خویش و بر اساس نیازهاى شخصى شان با خدا سخن مى گفتند، تأثیرى نداشت. این پرسش که «جماعت» بر چه تعدادى از افراد صدق مى کند، پرسشى قدیمى است و پاسخ آن قدیمى تر؛ و از این که ابتدا در چه زمانى مطرح، و یا به عنوان بخشى از سنت اصلى شریعت شفاهى پذیرفته شده است، اطلاع دقیقى در دست نیست. اما آنچه پیداست این که، حضور یک جمعیت مذکر ده نفره یا بیشتر براى برگزارى مراسمى که باید به جماعت برگزار شود لازم است. زیرا واژه مینیان (عدد یا حدنصاب) به معناى دست کم، ده مرد بالغ است که مجازند مراسم دعا را به جماعت برگزار کنند. بنابراین، کنیسه جایى بود که در آن جماعت دین دار مقیم در روستاها، شهرها و شهرک ها براى برگزارى دعا جمع مى شدند و در مواقع ضرورى، از آن براى گردهمایى نیز استفاده مى کردند.

پیدایش دعاى شمع ییسرائل در دوره معبد دوم

در دوره معبد دوم، دعاى مستند و منقول شمع ییسرائل (بشنو اى اسرائیل، خداوند خداى ما، پروردگار یکتاست) به مراسم رسمى نیایش اضافه شد. این دعا لزوم تعهد عامه مردم را در یادگیرى و به خاطر سپردن آموزه هاى تورات در همه زمان ها، یادآور مى شود؛ وظیفه اى که هر فرد خود را تا آن جا که شرایط زمان و مکان اجازه مى داد، ملزم به اجراى آن مى دانست. براى این که به این فریضه شکل مشخصى داده شود، دو قطعه از تورات که بیانگر اصول اعتقادى یهودى بود گزینش شد و یهودیان را ترغیب کردند تا آنها را به خاطر بسپارند. (سفر تثنیه 6:4-9 و 11:13-21) این قطعات در هر صبح و شام از حفظ خوانده مى شد. براى چند نسل بعدى، ده فرمان نیز به آن اضافه شده بود، ولى چون بعضى فرقه هاى بدعت گذار مدعى شدند که همین چند آیه جوهره تورات را در بر دارد و بقیه فرع بر اینها هستند، این رویه متوقف شد.
حکیمان براى اثبات این که این آیات که روزانه از حفظ خوانده مى شوند، سمبل و نماد تورات نیستند، تصمیم گرفتند که ده فرمان را از دعا حذف کنند. خواندن دعاى شمع ییسرائل، معمولا به مراسم نماز جماعت مربوط بود و به شیوه هاى مختلف، از حفظ خوانده مى شد. بر این اساس، شکل اصلى مراسم نیایش، شامل ازحفظ خواندن تورات، همراه با استغاثه و شکرگزارى بود. از آن جا که کنیسه ها براى مدتى طولانى باقى مانده بودند و شکل نماز نیز کاملا تثبیت شده بود، پس از فروپاشى معبد، هیچ تغییر اساسى، در آیین دعاخوانى و نیایش رخ نداد؛ اما اصلاح عبارات بعضى از برکت ها و افزودن برکت هاى تجدید بناى معبد و احیاى عبادت، ضرورت یافته بود. یکى از اصلاحاتى که اندکى پس از فروپاشى معبد صورت گرفت، نه به خاطر معبد، که به خاطر مشکل فرقه هاى بدعت گذار گنوسى و مسیحى بود.
در آن زمان، این فرقه هاى کوچک در حال افزایش بودند و همگى از ائتلاف متکثر ادیان جانبدارى مى کردند. یهودى، مسیحى ها و گنوسى ها عقاید خودشان را با عبادت مستمر یهودى منطبق ساختند. این فرقه ها، چه به قصد دفاع از خودشان یا به قصد اذیت و آزار دیگران، معمولا از ابزارى بهره مى گرفتند که یهودیت، همیشه آن را محکوم کرده است؛ یعنى خبرچینى از برادران دینى و معرفى آنها به حاکمان رومى. کار به جایى رسید که حکیمان سنهدرین در یونه تصمیم گرفتند که به دعاى شمونه عسره، دعایى را (که در واقع نفرین بدعت گذاران و خبرچین ها بود) بیفزایند. جستجو براى یافتن مؤلفى مناسب براى این «برکت»، آنها را به سوى «شموئل کوچک» رهنمون شد، که به خاطر تواضع فراوان و موضع گیرى شکوهمندش در مقابل دشمنان، شهره بود. متن تهیه شده توسط او در این دعا جاى گرفت؛ که اینک این دعا با آن که از نوزده بخش تشکیل شده، نام سنتى آن یعنى برکات هجده گانه، حفظ شده است.

پیدایش سمت شلیئح صیبور (پیشنماز)
از آن جا که کتاب هاى نوشته شده در آن زمان، بسیار گران بها بودند و گرایش به پرهیز از ضبط موضوع هاى مربوط به شریعت شفاهى نیز وجود داشت، دعاهاى مختلف را نمى نوشتند، بلکه آنها را به خاطر مى سپردند. البته همه افراد این دعاها را از حفظ نبودند. این مسئله، به ویژه، در اولین روزهاى دوره معبد دوم صادق است؛ زمانى که سنت ها علاوه بر خوانده و نوشته شدن، مطابق فرمان تورات از پدر به پسر منتقل مى شد. در این زمان بود که سمت شلیئح صیبور (نماینده عامه- پیشنماز) به وجود آمد. این مبلغ با کیفیت تدوین دعاها کاملا آشنا بود و آنها را با صداى بلند از برمى خواند تا جمعیت حاضر در کنیسه، هم صدا با او، به دعا بپردازند.
تا چند نسل بعد و به طور مشخص در دوره هاى میشنایى و تلمودى، انجام این وظیفه، به هیچ نوع تعزیه یا آوازخوانى اى نیاز نداشت. معمولا فردى که به سمت شلیئح صیبور انتخاب مى شد، انسانى موجه در میان جماعت دین دار، و صالح براى امامت دیگران در نماز بود. تکرار دعاها با صداى بلند رویه اى متداول بود تا افراد ناآشنا به الفاظ دعا نیز بتوانند پس از مبلغ، آن را از بر بخوانند. (البته این رویه امروزه نیز، به رغم آن که دیگر نیازى به آن نیست، رواج دارد. )

تغییر شکل اصلى نماز جماعت
شکل اصلى نماز جماعت به چند دلیل نتوانست سادگى اولیه اش را حفظ کند. اولا، ضرورت اقتضا نمود که دعاهاى خاصى، بسته به اوقات و مواقع معینى از سال، نظیر شبات و روزهاى تعطیل، روزه، خشک سالى و بلاهاى مختلف، به آن اضافه شود. دوم این که، عبارت پردازى دعاها اصلاح شد و گسترش یافت؛ به گونه اى که مثلا دعاى شمونه عسره صورت هاى مختلفى پیدا کرده بود و هر چه زمان مى گذشت این روند تشدید مى شد. پییوطیم (اشعار مذهبى) و استغاثه هایى اضافه شدند که بعضى از آنها هنوز باقى اند و از بقیه، مشتمل بر هزاران پییوطیم که براى اوضاع و احوال خاص همان زمان و مکان سروده شده بودند، تنها بقایایى متفرق و جزئى در تألیف ها یا کتب خطى برجاى مانده است.