ماهیت کلامی نبوت دوره بنی اسرائیل در دین یهود

پیامبر اسرائیلی

مساله پیامبر اسرائیلی از زمانهای گذشته مورد گفتگو و حمله و دفاع و پرس و جو بوده است. در سراسر تاریخ تفکر غربی، پیامبران کتاب مقدس، به عنوان اشخاص بی همتایی شناخته شده اند که ظهور ناگهانی آنها در اسرائیل باستانی، تاثیری بر بسط و گسترش یهودیت و مسیحیت داشته است. این پیامبران نوآوران و مبدعان اخلاقی و معنوی در نظر گرفته شده اند که نظراتشان الهیات یهودی و مسیحی را شکل داده است. مخصوصا در مسیحیت، این انبیا به عنوان وحی آورندگان و الهام یافتگان آینده شاخته شده اند که مکاشفات و غیب گوییهای آنها بیانگر ظهور مسیح گردیده است. این شناخت و عقیده همواره با انتقاد و حملات دانشمندان روبرو شده است از دیدگاه آنها نبوت فقط مربوط به پیش گویی مسیح نبوده است، بلکه پیامبران دارای اشکال و صور مختلف بوده اند. گاهی آنان آفرینندگان صورتی کاملا عقلانی ویا انسانهای جذبه ای که اعمالشان غیر قابل کنترل است و یا ماموران مذهبی با وظایف منظمی در آیین پرستش اسرائیلی، یا به عنوان مشاوران (رایزنان) سیاسی زیرک، یا به عنوان مکاتب عرفانی مستقل و یا به عنوان رهبران سنن مذهبی اسرائیل بوده اند.

دوره نبوت اسرائیلی به عنوان دوره تشکیل تمدن بنی اسرائیل
در حقیقت دوره نبوت اسرائیلی نشان دهنده ی تمدنی است که در بنی اسرائیل بنیانگذاری شد. در این سلسله بزرگ از نام بردن ابراهیم به عنوان نبی یا پدر و موسی به عنوان سرمشق و نمونه پیامبران تردید نشده است. البته بعدها به هنگام استقرار در کنعان است که پیامبری استمرار پیدا می کند و این تداوم پیامبری به مسیحیت منجر می شود. فهور می نویسد: «روح نبوت، نمک دین است و در این روح، ما وحدت حقیقی عهد عتیق را درک می نماییم.» نبوت ابراهیمی یک حرکت پویا و مردمی بود و مهمترین خصیصه نبوت مردمی، قیام بر علیه بندگی و بردگی انسانها و کوشش در راه رستگاری همراه با آزادی و رهایی واقعی آنهاست.

ماهیت وحی و نبوت دوره بنی اسرائیل

پیامبران اسرائیلی چنان سخن گفته اند که گویی خود خداست که سخن می گوید و شاید در حال جذبه و خلسه و یا در حالت بیخودی متحیر و غرق رؤیا و گاه با لمس آتش سوزان. هر کوششی برای فهم دقیق این حالات پیامبران طبعا ناقص خواهد بود، زیرا این تجارب مافوق طبیعی پیامبران، تجاربی است که ماهیتا خصوصی و شخصی بوده و قابل رسیدگی و مداقه عمومی نمی باشد. انبیا نیز راجع به ماهیت وحی که درک کرده اند بسیار کم سخن گفته اند، چیزی بیشتر از رؤیای اولیه ای که دیده اند یا کلماتی که شنیده اند، توصیف نمی کنند ولی متون کتاب مقدس پیامهایی که انبیا در طول مواجهه شان با خدا، دریافت کرده اند را بیان می دارند.
بنابراین تجربه پیامبرانه مطابق با فهم یهودی، تجربه ای است که برای افراد به هنگام برخورداری از روح الهی، رخ می دهد و کلماتی را که پیامبران در این حالت دریافت کرده اند، کلمات انسانی و بشری نیست، بلکه به منزله سخنان الهی است و پیامبران فقط واسطه هایی هستند که سخنان الهی به واسطه ی آنها به این جهان نازل می شود و در این هنگام آنها احساس می کردند که چاره ای ندارند جز این که پیام خدا را ابلاغ کنند و همان طور که در مورد اشعیا کلمه الهی به منزله یک «اخگر سوزاننده» قلمداد شده است که بر زبانش واقع شده تا این که آن را ابلاغ نماید.

حجیت و اقتدار پیامبران اصیل
جامعه اسرائیلی از آن روی حجیت و اقتدار پیامبران اصیل را پذیرفت که آنها برخوردار از یهوه، خدای اسرائیل بوده اند و پیامبران دروغین جدی گرفته نشده اند و در سفر تثنیه مرگ تاوان جرم پیامبرانی است که به نام خدایان دیگر سخن گفته اند. از طرفی دیگر حجیت پیامبر به سنت کلامی مورد قبول اسرائیل وابسته بوده است و از آنجا که سنن کلامی اسرائیل در هر نقطه ای متفاوت بود، یک پیامبر دارای شخصیت و قدرت در سنت خویش بود اما در جای دیگر از حجیت و اقتدار برخوردار نبود. مثلا عاموس نبی ساکن یهودا، نابودی پادشاهی افرائیمی را پیشگویی کرده است ولی «امصیا» کاهن «بیت ئیل» عاموس را متهم به خیانت کرده و از او می خواهد که به یهودا باز گردد و برای آنان در عبادتگاه پادشاه و مقر سلطنت او نبوت نکند.
یا ارمیا نبی سقوط اورشلیم را پیشگویی کرده و از نظر ماموران و درباریان که اورشلیم را جایگاه واقعی ابدی خدا داشته، سخنانش خیانت آمیز و او را مستحق مرگ دانسته اند. لذا او اقتدار پیامبرانه نداشته و او را دیوانه خوانده اند. از طرفی دیگر پیامبران مقتدر، افرادی بودند که کلماتشان همیشه روی داده است. این نکته مخصوصا در مورد پیامبرانی صدق می کند که «شبیه موسی» بودند. اینان ارتباط بیشتری با خدا داشتند تا پیامبران معمولی و الهاماتشان بیشتر قابل اطمینان بود و در کتاب مقدس تحقق الهاماتشان و اخبار غیبیشان همواره مورد اشاره قرار گرفته است.

مشخصه خاص پیامبران دوره بنی اسرائیل

مشخصه خاص این نبی ها این است که اولا به یک خدای تنها متکی هستند و برای یک قوم رسالت خاص دارند. آنها فقط در یک مرحله ی معین و برای یک سؤال مشخص به پیشگویی و پیش بینی نمی پردازند؛ بلکه آنها از جانب یهوه رسالت یافته اند که قوم او را هدایت نموده و به اجرای دستورات یهوه تشویق کنند؛ و در صورت لزوم آنها را از انحراف بازداشته و نظر یهوه و اخطار او را اعلام نمایند؛ این نبی ها نیز با یهوه تماس گرفته و از او راهنمایی طلب می کنند. کاری که نیز قضات و شاهان عمل نموده اند و به خصوص داود بارها با یهوه تماس مستقیم برقرار ساخته است و خداوند که مالک و وارث این قوم است، خود نیز دخالت کرده و از طریق انبیا دستورات لازم حیات امت خویش را بیان می کند. خصوصیت این نبی های صاحب نام یهوه این است که اغلب با هیئت حاکمه درافتادند و با نظام اجتماعی و اخلاقی جامعه مخالفت ورزیدند و آنها واقعا طالب اصلاح و تحول جامعه بوده اند، موسی در برابر فرعون قد علم می کند و مردم را از بار بردگی او آزاد می سازد و ده فرمان خدا را که همه جنبه های اجتماعی و انسانی را دارد، به آنها ابلاغ می کند. عاموس، میکا، ارمیا، اشعیا سعی می کنند راه موسی را بپیمایند و با هیئت های حاکمه به مبارزه برخیزند.

نسبت گناه و زشتی به پیامبران در کتاب مقدس
از طرف دیگر در کتاب مقدس به صراحت گناهان و زشتیها را به پیامبر نسبت می دهد. اخلاقی که تورات از انبیای بنی اسرائیل بازگو می کند، احیانا دروغ و نیرنگ، تجاوز و خدعه، حتی زنا در آن دیده می شود که این موارد عصمت عملی انبیا را خدشه دار می سازد و یا روی آوری سلیمان (ع) به بت پرستی که علاوه بر خدشه دار شدن عصمت عملی، عصمت اعتقادی او را نیز جریحه دار می کند.

پیامبران مرکزی و درباری
در مرکز ساختار اجتماعی، پیامبرانی بودند که به عنوان «پیامبران مرکزی» یا «نبی های درباری» شناسایی شده اند، آنها فعالیت هایشان را در قلمرو سلطنتی انجام می دادند و به خاطر موقعیت اجتماعیشان از حیثیت و احترام بسیاری برخوردار شده بودند و توسط رهبران اسرائیلی، مقتدر و دارای حجیت بوده اند نظیر غمیا و عزرا و هزقل، که غمیا شراب دار و ساقی «خشایارشا» پادشاه ایران است و از جانب او مامور ساختن معبد اورشلیم می گردد و بالاخره از طرف پادشاه به فرمانداری یودا منصوب می شود.

مهمترین وظایف مؤمنین در قبال رسالت نبی های درباری

در رسالت نبی های درباری یا روحانیت پس از تبعید بنی اسرائیل به بابل، در شمار مهمترین وظایف مؤمنین تجدید ساختن معبد، اجرای خدمات شعائری، تقدیم قربانی شایسته یهود و برقرار داشتن جشنهای مذهبی و مراعات دقیق حدود و قوانین و شعایر مذهبی... ذکر شده است و به عنوان مهمترین نوآوری و دستور اجتماعی عدم امتزاج با اقوام دیگر مطرح گردیده است. اغلب این نبی های پس از تبعید دارای رسالت شخصی نیستند و کتبی که به آنها نسبت داده می شود جزوه های کوچکی است که گاهی از یکی دو صفحه تجاوز نمی کند. شیوه و مرام آنها، این بوده که به حفظ اخلاقیات عمومی و به حفظ و ابقای ترتیب موجود جامعه علاقمند بودند و به طور کلی با تغییرات ریشه ای که موجب تزلزل و بی ثباتی جامعه شود، مخالف بوده اند. در حالی که پیامبران حاشیه ای از اصلاحات اساسی و ریشه ای در ساختار اجتماعی حمایت می کرده اند و هدفشان تجدید ارزشهای اجتماعی و مذهبی قدیمی بوده است که جامعه فعلی آن را طرد می نموده است؛ هرگاه تقاضاهایشان را صریحا عنوان می کردند، دشمنان جامعه محسوب شده و به آنها تهمت نبوت کاذب می زدند.

روی آوردن انبیای پس از تبعید به نوشتن
انبیای پس از تبعید از نبوت زبانی (شفاهی) روی گردانیده و روی به نوشتن آوردند. نویسندگان واقعی رسالات کتاب مقدس همین نبی های بعد از تبعیدند که نبی های کاهن مشربند. در بابل و اورشلیم کاهنان و کاتبان و ربانیون و احبار در زمینه ی امور ادبی کوشش بلیغ می کردند که کلمات انبیای متاخر و کتب ایشان را به نسخه های متعدد تحریر کنند و در میان مردم پخش می کردند و صحف انبیا مانند ملاکی نبی و عوبدیا و حزقیال و حجی و زکریا و اشعیا را عینا استنساخ کردند و همچنین کتب انبیای قدیمی را نوشتند.

تاثیر تعلیمات،گفتار و رفتار انبیاء
تعلیمات انبیا، گفتار و رفتار ایشان در میان قوم خودشان و در دوره های بعد حتی در میان اقوام و ملل دیگر تاثیر عمیقی داشت. این تعلیمات مایه ی اصلی آموزش عیسویان قرار گرفت. تعلیمات آنها مایه وحدت و همبستگی جامعه یهود واقع گشت به صورتی که قصد از بعثت انبیا در کتاب مقدس اصلاح شؤون جامعه و اطاعت از خداوند قلمداد شده است و سرانجام وعده ی روزی که دنیا روی آرامش را ببیند و مسیح موعود ظهور کند.