کتاب مقدس در مناظرات امام رضا علیه السلام (اناجیل)

عبادت حضرت عیسی (ع)

امام رضا (ع) در فراز دیگری از مناظره با عالم مسیحی، با استناد به یکی دیگر از عقاید مسلم مسیحیت، که در اناجیل نیز بازتاب یافته است، اعتقاد به الوهیت حضرت عیسی (ع) را از زاویه ای دیگر به چالشی بنیادین کشیدند. توضیح اینکه آن حضرت خطاب به جاثلیق گفتند: «ما به عیسایی که به حضرت محمد (ص) و آل او ایمان دارد، اعتقاد داریم. آن حضرت هیچ ایراد و اشکالی نداشت، جز اینکه نماز کم می خواند و روزه اندک می گرفت.» جاثلیق با توجه به شناختی که در جریان مناظره از میزان دانش و آگاهی امام پیدا کرده بود، با ابراز شگفتی بسیار گفت: «من گمان نمی کردم در میان مسلمانان کسی داناتر از شما وجود داشته باشد، اما با این سخنی که گفتید، از اعتبار علمی شما در نزد من کاسته شد.» وقتی حضرت دلیل آن را پرسیدند، وی گفت: «شما چگونه این سخن را می گویید، در حالی که حضرت عیسی (ع) همه روزها روزه بود، حتی یک روز را هم بدون روزه سپری نکرد و همواره شب ها را به شب زنده داری و عبادت می پرداخت.»
در این هنگام، امام رضا (ع) پرسیدند: «او برای چه کسی روزه می گرفت و نماز می خواند؟» معنای سخن امام این است که اگر او خداست و الوهیت دارد، چگونه برای خدای دیگری عبادت و بندگی می کرد؟ نماز خواندن و روزه گرفتن دلیل بندگی و عبد خدا بودن اوست و عبودیت هرگز با الوهیت جمع نمی شود. در این استدلال نیز امام رضا (ع) با توجه به گزارش کتاب مقدس، درباره روزه داری و نماز خواندن حضرت مسیح (ع) و آگاهی جاثلیق از آن، اقامه دلیل کرده اند. برای مثال، در انجیل متی (4:1- 2) آمده است: «آن گاه عیسی به دست روح به بیابان برده شد تا ابلیس او را تجربه کند و چون چهل شبانه روز روزه داشت، آخر گرسنه گردید.» یا در انجیل مرقس (1:35) آمده است: «بامدادان قبل از صبح برخاسته، بیرون رفت و به ویرانه ای رسیده در آنجا به دعا مشغول شد.»

استناد امام رضا (ع) به اناجیل برای بشارت آمدن پیامبر اکرم (ص)

بشارت آمدن پیامبر اکرم (ص) از زبان حضرت عیسی (ع) در انجیل یکی دیگر از موضوعاتی است که در مناظره امام رضا (ع) با جاثلیق بدان پرداخته شده است. امام (ع) با استناد به سخنان حضرت عیسی (ع) مبنی بر آمدن «فارقلیط» پس از او، مراد از آن را پیامبر اکرم (ص) دانستند. طبرسی در الاحتجاج این سخنان حضرت عیسی (ع) را از زبان امام رضا (ع) چنین گزارش می کند: «انی ذاهب الی ربکم و ربی و الفارقلیطا جائی: هو الذی یشهد لی بالحق کما شهدت له و هوالذی یفسر لکم کل شیء و هوالذی یبدی فضائح الامم و هو الذی یکسر عمود الکفر؛ من به سوی پروردگار خود و شما می روم و «فارقلیط» می آید، و او کسی است که به حقانیت من گواهی می دهد; همان گونه که من به حقانیت او گواهی دادم. او هر چیز را تفسیر می کند و کردارهای زشت امت ها را آشکار کرده، ستون کفر را می شکند.»
جاثلیق به وجود این سخنان در انجیل گواهی داد. وجود واژه «فارقلیط» در انجیل و ناظر دانستن آن به پیامبر اکرم (ص) از یک سو، و اشاره قرآن به ذکر نام و آمدن آن حضرت از زبان حضرت عیسی (ع)، موجب شده است شماری از مفسران و پژوهشگران مسلمان در پی یافتن نام «احمد» در اناجیل کنونی به واژه «فارقلیط» (Paraclete) یا «بارکلیت» توجه و اهتمام ورزند. واژه یاد شده یونانی و به معنای تسلی و آرامش دهنده است و مسیحیان مصداق آن را روح القدس خوانده اند. این کلمه در نسخه های موجود فارسی و عربی نیز به «تسلی دهنده» ترجمه شده است، اما مفسران و پژوهشگران یاد شده بر این باورند که این واژه در اصل، اسم خاص، به صورت «پریکلیتوس» و به معنای «احمد» و «ستوده» بوده که بعدها دچار تغییر شده است. در مقابل، برخی پژوهشگران مسیحیت با نفی دلالت آیه بر یاد کرد نام «احمد» در انجیل، تلاش های انجام گرفته برای تطبیق آن بر «فارقلیط» را غیر لازم می شمارند. ایشان در کنار برخی استدلال ها مدعی اند که واژه یاد شده قرن ها پیش از اسلام نیز به همان صورت و به معنای تسلی دهنده کاربرد داشته است و مصداق آن نیز روح القدس دانسته می شده است. اینان بخش های دیگری از عهد جدید را مصداق بشارت انجیل در قالب اوصاف کلی و نه به اسم، مبنی بر آمدن پیامبر اکرم (ص) می دانند.

استناد امام رضا (ع) به تاریخ انجیل

تاریخ انجیل و تدوین آن، نویسندگان و منابع نخستین آن از مباحث مورد اختلافی است که از دیرباز توجه و اهتمام بسیاری از دانشمندان و پژوهشگران مسیحی و مسلمان را به خود معطوف ساخته است. حضرت رضا (ع) در مناظره خویش به این موضوع نیز پرداختند و درباره انجیل نخست و اصلی، سرنوشت آن و نویسندگان اناجیل موجود سؤال کردند. جاثلیق پاسخ داد: «انجیل اصلی تنها یک روز گم و سپس نزد یوحنا و متی یافت شد.» امام فرمودند: «چقدر دانش و آگاهی تو درباره انجیل و علمای آن اندک است. اگر همان گونه که تو می گویی و انجیل موجود همان انجیل نخست و اصلی است، پس چرا آموزه های آن با یکدیگر اختلاف دارند؟ تعالیم انجیل اول، که با یکدیگر اختلاف نداشتند. هنگامی که انجیل اصلی گم شد، مسیحیان نزد علمای خود رفتند و از آنان چاره جویی کردند. لوقا، مرقس، یوحنا و متی گفتند: "انجیل در سینه ماست و روزهای یکشنبه آن را سفر به سفر برای شما می خوانیم تا روزی که گردآوری و تدوین شود." بنابراین، انجیل کنونی نوشته چهار نفر است و آنان از دانشمندان نخست و نسل اول مسیحیت نبودند، بلکه شاگرد شاگرد آنان بودند.»
پژوهش های انجام شده درباره تاریخ کتاب مقدس با دیدگاه امام رضا (ع) همخوانی زیادی دارند; چرا که دو سه دهه نخست تاریخ مسیحیت و بودن کتابی به نام انجیل و منسوب به حضرت عیسی (ع) از نظر منابع تاریخی مستقل از متون مسیحی و اسلامی، در هاله ای از ابهام قرار دارد، به گونه ای که برخی حتی در وجود خود حضرت عیسی (ع) نیز تردید کرده اند. البته فقدان گزارش های تاریخی نمی تواند دلیلی بر فقدان وجود خارجی و تاریخی انجیل باشد و چه بسا جزئیات مربوط به ظهور آن حضرت و وحی نازل شده بر وی به علل نامعلومی در تاریخ ثبت نشده و یا از بین رفته باشد; زیرا در برخی اناجیل چهارگانه، از انجیل مسیح سخن به میان آمده است. پژوهش های انجام گرفته نشان می دهند که در 30 تا 40 سال نخست میلادی، تعلیم مسیحیت، تقریبا فقط به صورت شفاهی و گاه با نامه نگاری انجام می گرفت. اما کاستی ها و کافی نبودن تعالیم رساله ها و روایت های شفاهی، زمینه انجیل نگاری را فراهم ساخت.
بنابراین، تاریخ نگارش عهد جدید و آنچه امروزه به نام «کتاب مقدس» مسیحیان خوانده می شود، بیشتر به پس از نیمه نخست قرن اول میلادی و در حدود 20 تا 30 سال پس از صعود حضرت عیسی (ع) (30 میلادی) بازمی گردد که به وسیله رسولان وی و شاگردان آنها صورت پذیرفت. این نوشته ها در چهار دسته «نامه های رسولان»، «اعمال رسولان»، «اناجیل چهارگانه» و «مکاشفات»، طبقه بندی شده است. اناجیل چهارگانه با توجه به نام مؤلفان آنها، به انجیل متا، انجیل مرقس، انجیل لوقا و انجیل یوحنا شهرت یافته اند. به رغم پژوهش های وسیع انجام گرفته درباره تاریخ نگارش هویت نویسندگان و درستی و پیوستگی سند آنها، وحدت نظر قاطعی در این باره وجود ندارد. البته در کنار چالش ها و تردیدهای جدی و بر اساس برخی قراین و شواهد، حدس و گمان های نیرومندی نیز مطرح است. اشاره ای گذرا به تاریخ هر یک از اناجیل مزبور مؤید این معناست.

الف ـ انجیل مرقس:
مرقس را نه از مصاحبان و حواریان حضرت عیسی (ع)، بلکه دوست، همدم و شاگرد پطرس حواری گفته اند که گاه با پولس نیز همسفر می شد و روایت های خود را از پطرس گرفته است. انجیل او را مختصرترین، نگارش آن را به زبان رومی و بنابر نظر بیشتر محققان، در بین سال های 65ـ70 میلادی و در شهر رم دانسته اند.

ب ـ انجیل متا:
این مفصل ترین انجیل و منسوب به متای حواری است. پیش از آغاز نقادی ها در عصر جدید، قدیمی ترین انجیل و تاریخ نگارش آن بین سال های 50ـ60 و گاه 38 میلادی تصور می شد، اما محققان با استناد به برخی گزارش های خود آن و نیز تکرار همه مطالب انجیل مرقس در آن، تاریخ تألیف آن را نیز بین سال های 65ـ70 م و پس از انجیل مرقس دانسته اند. نسخه اصلی آن به زبان عبری بوده و در دست نیست. بعدها به زبان های دیگری از جمله یونانی ترجمه شد. پژوهشگران ضمن به چالش و تردید کشاندن انتساب آن به متای حواری، از احتمال نگارش آن به دست فردی دیگر و همنام با وی سخن گفته و غالبا مکان مکتوب شدن آن را «انطاکیه» گفته اند.

ج ـ انجیل لوقا:
لوقا حواری نبود، حضرت عیسی (ع) را ندید و نصرانیت را از پولس فراگرفت. و بیشتر مطالب انجیل او را برگرفته از انجیل مرقس و انجیل متا می دانند. سه انجیل یاد شده به سبب اشتراکات فراوان، به «اناجیل همنوا» معروفند. بر اساس دیدگاه سنتی، انجیل مذکور به لوقا، یار و همراه پولس منسوب است و اینکه روایت آن به نقل از اوست. نگارش آن را بین سال های 70ـ90 و به احتمال بیشتر 80ـ85 م می دانند. برخی از حکایات آن از قبیل حوادث دوران کودکی حضرت عیسی (ع)در اناجیل دیگر نیامده است.

د. انجیل یوحنا:
این کتاب آخرین انجیل و اختلاف در تاریخ نگارش آن بیش از سه انجیل دیگر است. گاه تاریخ تألیف آن را سال 65 میلادی می دانند; ولی بنابر قوی ترین نظر، که سنت مسیحی نیز تمایل به پذیرش آن دارد، بین سال های 90ـ115 م نگارش یافته است. برخی یوحنا را حواری مورد علاقه شدید حضرت مسیح (ع) خوانده اند. در صحت انتساب انجیل یاد شده به وی نیز تردیدهایی وجود دارد. انجیل یوحنا کاملا متفاوت با سه انجیل دیگر و آمیزه ای از زندگی حضرت عیسی (ع) و مفاهیم فلسفی یونان است.

نتیجه گیری و جمع بندی

در دوران معاصر امام رضا (ع)، شرایط خاصی از نظر تنوع فرقه ها و نحله های دینی، مذهبی و کلامی گوناگون بر منطقه عمومی خراسان بزرگ حاکم بود و این شرایط، چالش هایی را متوجه اسلام و مسلمانان می کرد. امام رضا (ع) از جمله در مناظره و گفتگو با علمای اهل کتاب، بر اساس منطقی محکم و استوار و با استناد به کتاب مقدس آنان، نادرستی شماری از عقاید و باورهای بنیادین دینی آنان را به اثبات رساند و به چالش هایی که از سوی آنان متوجه مبانی فکری و عقیدتی مسلمانان بود، پاسخ داد. آن حضرت از جمله برای اثبات نبوت پیامبر اکرم (ص)، بشر بودن حضرت عیسی (ع) و بطلان اعتقاد به الوهیت وی و نیز نفی این همانی انجیل نازل شده بر حضرت عیسی (ع) و اناجیل چهارگانه رسمی، به کتاب مقدس یهود و مسیحیان استناد جست. چیرگی کامل امام رضا (ع) در این مناظرات از یک سو، اثبات حقانیت و احیای اسلام، مجاب شدن مدعیان گوناگون و اثبات حقانیت و برتری اهل بیت (ع) را در پی آورد و از سوی دیگر، موجب شد که یکی از پویاترین کانون های علوم اسلامی به ویژه شیعی در خراسان پا گرفته و در دوره های بعد به ایفای نقش حیاتی در پاسداری از اسلام و تشیع و ترویج آن بپردازد.