بخشودگی گناهان (رفتن به استقبال خط در راه خدا)

تکیه بر قدرت پوشالی

هنگامی که ساحران قول و قرارهای خود را با فرعون گذاردند او وعده پاداش و تقرب به درگاهش به آنان داد و آنها را دلگرم و مطمئن ساخت، به دنبال تهیه مقدمات کار رفتند، و در خلال مدتی که فرصت داشتند، طنابها و عصاهای بسیار فراهم ساختند که ظاهرا درون آنها را خالی کرده و ماده شیمیایی مخصوصی (همچون جیوه) که در برابر تابش آفتاب سبک و فرار می شود در آن ریختند. سرانجام یوم موعود فرا رسید، و انبوه عظیمی از مردم در آن صحنه جمع شدند تا شاهد این مبارزه تاریخی باشند، فرعون و اطرافیانش از یک سو و ساحران از سوی دیگر، و موسی و برادرش هارون از سوی سوم، در آنجا حضور یافتند.
اما همانگونه که معمول قرآن است، این مقدمات را که از لا به لای بحثهای آینده روشن می شود حذف کرده وارد اصل سخن می گردد، در اینجا به ترسیم این صحنه سرنوشت ساز پرداخته می گوید: «قال لهم موسی ألقوا ما أنتم ملقون؛ موسی رو به سوی ساحران کرد و گفت: آنچه را می خواهید بیفکنید بیفکنید و هر چه دارید به میدان آورید.» (شعراء/ 43) از آیه 115 سوره اعراف استفاده می شود این سخن را موسی هنگامی گفت که ساحران به او گفتند آیا تو پیشقدم می شوی و می افکنی یا ما؟! این پیشنهاد موسی (ع) که از اطمینان خاطر او به پیروزی سرچشمه می گرفت و دلیل خونسردی او در برابر انبوه عظیم دشمنان و حامیان سرسخت فرعون بود، نخستین ضربه را بر پیکر ساحران وارد ساخت و نشان داد که موسی از آرامش روانی خاصی بهره مند است و به جای دیگری دل بسته و پشتگرم است.
ساحران که غرق غرور و نخوت بودند و حداکثر توان خود را به کار گرفته و به پیروزی خود امیدوار بودند «فألقوا حبالهم و عصیهم و قالوا بعزة فرعون إنا لنحن الغالبون؛ طنابها و عصاهای خود را افکندند و گفتند: به عزت فرعون ما قطعا پیروزیم.» (شعراء/ 44) آری آنها همانند همه متملقان چاپلوس با نام فرعون شروع کردند و تکیه بر قدرت پوشالی او نمودند. در این هنگام چنان که قرآن در جایی دیگر بیان کرده، عصاها و طنابهای مخصوص به صورت مارهای کوچک و بزرگ به حرکت در آمدند (طه/ 66)، آنها مخصوصا بخشی از وسائل سحر خود را از عصاها انتخاب کرده بودند تا به پندارشان با عصای موسی رقابت کنند و طنابها را هم بر آن افزوده بودند که برتری خود را به ثبوت رسانند! در این هنگام غریو شادی از مردم برخاست و برق امید در چشمان فرعون و اطرافیانش درخشیدن گرفت، به گونه ای که از خوشحالی در پوست نمی گنجیدند و از مشاهده این صحنه لذت بخش به وجد و سرور آمده بودند! اما موسی چندان مهلت نداد که این وضع ادامه یابد، جلو آمد «فألقی موسی عصاه فإذا هی تلقف ما یأفکون؛ و عصای خود را افکند، ناگهان ثعبان و مار عظیمی شد و با سرعت شروع به بلعیدن وسائل دروغین ساحران کرد! و آنها را یکی بعد از دیگری در کام خود فرو برد.» (شعراء/ 45)

درخشیدن نور ایمان

در اینجا نخست سکوت زودگذری بر مردم حکمفرما شد، دهانها از تعجب بازماند چشمها از حرکت ایستاد، گویی در آنجا خشک شده بودند، ولی به زودی جای این سکوت را فریادهای وحشتناک گرفت، گروهی پا به فرار گذاشتند، گروهی منتظر بودند پایان کار به کجا می رسد، و جمعی بی هدف فریاد می کشیدند و دهان ساحران از تعجب بازمانده بود. در اینجا همه چیز عوض شد، ساحران که تا آن لحظه در خط شیطنت و همکاری با فرعون و مبارزه با موسی (ع) قرار داشتند یک مرتبه به خود آمدند و چون از تمام ریزه کاریها و فوت و فن سحر با خبر بودند، یقین پیدا کردند که این مساله قطعا سحر نیست، این یک معجزه بزرگ الهی است «فألقی السحرة ساجدین؛ ناگهان همه آنها به سجده افتادند.» (شعراء/ 46) جالب اینکه قرآن تعبیر به "القی" می کند که مفهومش "افکنده شدند" می باشد، اشاره به اینکه آن چنان تحت تاثیر جاذبه معجزه موسی (ع) قرار گرفتند که گویی بی اختیار بر زمین افتاده و سجده کردند. و همراه با این عمل که دلیل روشن ایمان آنها بود با زبان نیز «قالوا آمنا برب العالمین؛ گفتند: ما به پروردگار عالمیان ایمان آوردیم.» (شعراء/ 47) و برای اینکه جای هیچ ابهام و تردید باقی نماند و فرعون نتواند این سخن را تفسیر دیگری کند، اضافه کردند «رب موسی و هارون؛ به پروردگار موسی و هارون.» (شعراء/ 48) و این نشان می دهد که برنامه افکندن عصا و گفتگوی با ساحران را هر چند موسی انجام داد اما برادرش هارون در کنار او ایستاده و آماده هرگونه پشتیبانی از برادر بود.
این دگرگونی عجیب که در روحیه ساحران پیدا شد، و در یک لحظه کوتاه از ظلمت مطلق به روشنایی خیر کننده ای گام نهادند، و به تمام منافعی که از فرعون انتظار داشتند پشت پا زدند سهل است، جان خود را نیز به خطر افکندند، همه به خاطر این بود که آنها علم و دانشی داشتند، و در پرتو آن توانستند حق را از باطل بشناسند و دست به دامن حق زنند. آنها باقیمانده راه را با پای "عقل" نمی پیمودند که بر مرکب راهوار "عشق" سوار شده بودند، و بوی گلشان آن چنان مست کرده بود که دامن از دست داده بودند، و خواهیم دید به همین دلیل در برابر شدیدترین تهدیدهای فرعون شجاعانه ترین استقامت را نشان دادند!. در حدیثی از پیامبر (ص) می خوانیم: «ما من قلب الا بین اصبعین من اصابع الرحمن ان شاء اقامه و ان شاء ازاغه؛ هر دلی در پنجه قدرت خداوند رحمان است، اگر بخواهد آن را به راه راست می دارد و اگر اراده کند منحرف می سازد.» (بدیهی است خواست خدا در این دو مرحله از آمادگیهای افراد سرچشمه می گیرد، و این توفیق و سلب توفیق به خاطر زمینه های مختلف دلها است و بی حساب نیست.)

خشم فرعون

در این هنگام فرعون که از یک سو روحیه خود را پاک باخته بود، و از سوی دیگر تمام قدرت و موجودیت خویش را در خطر می دید، و مخصوصا می دانست ایمان آوردن ساحران چه تاثیر عمیقی در روحیه مردم خواهد گذارد و ممکن است گروه عظیمی به پیروی از ساحران به سجده بیفتند، به گمان خود دست به ابتکار تازه ای زد رو به ساحران کرد و گفت: «قال آمنتم له قبل أن آذن لکم؛ آیا به او ایمان آوردید پیش از آنکه من به شما اجازه دهم.» (شعراء/ 49) او که سالیان دراز بر تخت استبداد تکیه کرده بود نه تنها انتظار داشت که مردم بی اذن او عملی انجام ندهند بلکه انتظارش این بود که قلب و عقل و فکر مردم نیز به اختیار و اجازه او باشد تا او فرمان ندهد نیندیشند!، و تا اجازه ندهد تصمیم نگیرند! و چنین است راه و رسم جباران.
این مغرور سرکش حاضر نبود حتی نام پروردگار یا نام موسی را بر زبان جاری کند، بلکه تنها با ضمیر "له" که در اینجا به منظور تحقیر است اکتفاء می کرد. ولی فرعون به این هم قناعت نکرد، و دو جمله دیگر گفت تا هم موقعیت خویش را به پندار خود تثبیت کند، و هم جلو افکار بیدار شده مردم را سد نماید و بار دیگر به خواب فرو برد نخست ساحران را متهم ساخت که این یک تبانی و توطئه قبلی است که میان شما و موسی صورت گرفته، توطئه ای است بر ضد تمام مردم مصر! گفت: «إنه لکبیرکم الذی علمکم السحر؛ او بزرگ و استاد شما است که به شما سحر آموخته، و شما همگی سخر را از مکتب او فرا گرفته اید.» (شعراء/ 49) شما با قرار قبلی این صحنه سازی را به وجود آورده اید تا ملت بزرگ مصر را گمراه سازید و زیر سیطره حکومت خود درآورید!، شما می خواهید صاحبان اصلی این کشور را از شهر و دیارشان آواره کنید و بردگان را به جای آن بنشانید.
اما من به شما اجازه نخواهم داد که در این توطئه پیروز شوید، من این توطئه را در نطفه خفه می کنم! «فلسوف تعلمون لأقطعن أیدیکم و أرجلکم من خلاف و لأصلبنکم أجمعین؛ به زودی خواهید دانست شما را چنان مجازاتی می کنم که درس عبرتی برای همگان گردد، دستها و پاهای شما را به طور مختلف قطع می کنم (دست راست و پای چپ یا دست چپ و پای راست) و همگی را بدون استثناء به دار می آویزم.» (شعراء/ 49) یعنی نه تنها همه شما را به قتل می رسانم بلکه قتلی توأم با زجر و شکنجه آن هم در ملا عام و بر فراز درختان بلند نخل، زیرا بریدن دست و پا به طور مخالف سبب می شود که احتمالا انسان دیرتر بمیرد و زجر و شکنجه بیشتر شود. و چنین است طریقه زمامداران زورگو و ستمکار در هر عصر و زمان، نخست مردان مصلح الهی را متهم به توطئه بر ضد مردم می کنند، و پس از استفاده از حربه تهمت، حربه شمشیر را به کار می برند، تا موقعیت حق طلبان و پشتوانه مردمی آنها نخست تضعیف شود، سپس آنها را از سر راه خود بردارند.
اما فرعون در اینجا کور خوانده بود، زیرا ساحران یک لحظه پیش، و مؤمنان این لحظه، آن چنان قلبشان به نور ایمان روشن شده بود و در آتش عشق خدا داغ گشته بودند که این تهدید فرعون را در حضور جمعیت به طرز بسیار قاطعی پاسخ گفتند و نقشه شیطانی او را نقش بر آب کردند. «قالوا لا ضیر إنا إلی ربنا منقلبون؛ گفتند: هیچ مانعی ندارد، و هیچگونه زیانی از این کار به ما نخواهد رسید هر کار می خواهی بکن ما به سوی پروردگارمان بازمی گردیم.» (شعراء/ 50) تو با این کار نه تنها چیزی از ما کم نمی کنی، بلکه ما را به لقای معشوق حقیقی و معبود واقعی می رسانی، آن روز که این تهدیدها در ما اثر می گذاشت ما خویشتن را نمی شناختیم، با خدای خود آشنا نبودیم، و راه حق را گم کرده در بیابان زندگی سرگردان بودیم، اما امروز گم شده خود را یافته ایم، هر کار می توانی بکن! سپس افزودند ما در گذشته گناهانی مرتکب شده ایم و در این صحنه سردمدار مبارزه با پیامبر راستین خدا موسی (ع) شدیم، و در ستیز با حق پیشقدم بودیم، اما «إنا نطمع أن یغفر لنا ربنا خطایانا أن کنا أول المؤمنین؛ ما امیدواریم که پروردگارمان خطاهای ما را ببخشد چرا که ما نخستین ایمان آورندگان بودیم.» (شعراء/ 51) ما امروز از هیچ چیز وحشت نداریم، نه از تهدیدهای تو، و نه از دست و پا زدن در خون بر فراز شاخه های بلند نخل!. اگر ترسی داشته باشیم تنها از گناهان گذشته خویش است و امیدواریم آن نیز در سایه ایمان و امید به لطف حق بر طرف گردد.
این چه نیرویی است که وقتی در قلب انسان پیدا می شود بزرگترین قدرتها در نظرش کوچک، و در برابر سخت ترین شکنجه ها مقاوم، و نسبت به ایثار جان سخاوتمند می گردد؟ این نیروی ایمان است. این شعله چراغ فروزان عشق است، که شهد شهادت در راه خدا را در کام انسان شیرینتر از عسل می کند، و وصال محبوب را برترین هدف می سازد. این همان نیرویی بود که پیامبر اسلام (ص) از آن کمک گرفت و مسلمانان نخستین را با آن پرورش داد و به سرعت ملتی عقب افتاده را به اوج افتخار رسانید، مسلمانانی که تاریخشان مایه اعجاب جهانیان شد. ولی به هر حال این صحنه برای فرعون و دستگاهش بسیار گران تمام گشت هر چند طبق بعضی از روایات تهدیداتش را عملی نمود و ساحران مؤمن را شهید کرد، اما این کار نه تنها عواطف مردم را که به نفع موسی (ع) تحریک شده بود خاموش نکرد، بلکه به آن دامن زد. همه جا سخن از پیامبر نو ظهور در میان بود، و همه جا از نخستین شهیدان با ایمان بحث می شد، گروهی به این وسیله ایمان آوردند که بعضی از یاران نزدیک فرعون و حتی همسرش در این صف قرار گرفتند.

بخشودگی گناهان

در اینجا سؤالی مطرح است که ساحران توبه کار و مؤمن چگونه خود را نخستین مؤمنان نامیدند؟ آیا منظورشان این بوده که نخستین مؤمنان در آن صحنه بودند؟ یا نخستین مؤمنان از حامیان فرعون؟ یا نخستین مؤمنانی که شربت شهادت نوشیدند؟ همه اینها محتمل است و در عین حال منافاتی با یکدیگر ندارد. این تفاسیر در صورتی است که ما معتقد باشیم قبل از آنها کسان دیگری از بنی اسرائیل یا غیر بنی اسرائیل به موسی ایمان آورده باشند، اما اگر بگوئیم آنها پس از بعثت ماموریت یافتند که مستقیما با خود فرعون تماس گیرند و نخستین ضربه را بر پیکر او وارد کنند، بعید نیست که این گروه به راستی اولین مؤمنان بوده اند و نیاز به تفسیر دیگری نیست.
چگونه جادوگران به این درجه بلند از ایمان به خدا و رسالتهای وی در یک لحظه دست یافتند، و چگونه به حیات دیگری به آن درجه یقین پیدا کردند که خواستار شهادت شدند و آن را بازگشت به جانب خدا در نظر گرفتند؟! در آن هنگام که پرده های خودخواهی و بردگی هوای نفس و خضوع و خشوع نسبت به طاغوت فرو می افتد، حقیقت به صورت مستقیم برای قلب آشکار می شود، و علمی که به دست می آید علمی شهودی و همراه با یقینی راست و درست است. سپس بدان سبب که جادوگران مدت درازی در زمین خدا آمد و شد کرده و از خوان نعمت او برخوردار بوده اند و به جای او دیگری را می پرستیدند، چون متوجه این امر شدند، صدمه ای که به جانهاشان رسید سخت بود و به همین جهت بر آن شدند که کفاره گناهان خود را ادا کنند که همچون باری بر همه جای بدن ایشان سنگینی می کرد، و صفحه زندگی خود را با خون شهید شدن پاک و طاهر سازند، و به همین سبب گفتند: «إنا نطمع أن یغفر لنا ربنا خطایانا أن کنا أول المؤمنین؛ ما امید آن داریم که پروردگارمان خطاهای ما را که نخستین ایمان آورندگان بوده ایم بیامرزد.» از این آیه چنان بر می آید که کسان دیگری جز جادوگران همچون آنان به ایمان روی آوردند، ولی اینان در جریان به سوی ایمان پیشاهنگ بوده اند. استفاده می شود که سبقت در ایمان و هر عمل خیر بر سایر مردم سبب سبقت رتبتی و شرافتی نیز بوده و وسیله رغبت و تشویق مردم خواهد بود.
این جمله به حسب معنی تعلیل ثانی است برای نفی ضرر، یا تعلیل علت متقدمه است، یعنی رجوع ما به ثواب و رحمت حضرت سبحان به جهت آن است که ما اول گرویدگانیم به او سبحانه. خلاصه فرعون امر نمود تا دست راست و پای چپ مؤمنان را بریدند و ایشان را به دارهای بلند آویختند، و حضرت موسی بر ایشان می گریست و خداوند سبحان حجابها از پیش نظر او برداشت و منازل قرب و مقامات آنها را به نظر او آورد تا تسلی یافت.
ابن عباس روایت نموده که در آن روز ششصد هزار نفر از بنی اسرائیل به موسی ایمان آوردند، پس هامان به فرعون گفت «مردم به موسی ایمان آوردند، تفحص کن هر که در دین او داخل شده حبس کن.» چون فرعون بنی اسرائیل را محبوس ساخت، آیات پی در پی خدا بر آنها نازل ساخت و به قحط و کمی میوه ایشان را مبتلا فرمود. آیات شریفه آگاهی است متدینین و مؤمنین را که در دیانت و ایمان خود ثابت و در مقابل ناملایمات و شدائد معاندین، صابر باشند و پس از ظهور حق و حقانیت، جان فشانی نمایند برای حق، چنانکه سحره فرعون به محض کشف حقانیت موسی ایمان آوردند و ثبات ورزیدند به مرتبه ای که از تهدیدات فرعون ترسان نشده حاضر برای فداکاری دیانت شدند، قوت و شجاعت به خرج داده، به سر دار رفتند و از دین حق دست بر نداشتند.