عمروبن عاص سهمی (قصیده جلجلیه)

فهرست مطالب درباره عمرو بن عاص سهمى

قصیده جلجلیه اش و آنچه در پى دارد.
نسب پدر و مادریش.
اسلام آوردن او
بیست سخن از او که نمودار روحیات و واقعیت اخلاقى اوست.
شجاعت او.
داستان امیر مؤمنان و عمرو در میدان جنگ.
داستان مالک اشتر و عمرو در میدان جنگ.
درس دین و اخلاق.
مرگ عمرو.

قصیده جلجلیة

عمرو بن عاص، درگذشته سال 43 ه. ق؛ قصیده اى در 66 بیت سروده است که از شاهکارهاى زبان عربى به شمار مى رود، این قصیده به نام قصیده جلجلیه معروف است ما، به جهت عظمت این ابیات قصیده را به همان شکل عربى نقل مى کنیم و سپس ترجمه آن که به شعر فارسى درآورده ایم نقل می شود.

شعر به زبان عربى

معاویة الحال لا تجهل *** و عن سبل الحق لا تعدل
نسیت احتیالى فى جلق *** على اهلها یوم لبس الحلى؟
و قد اقبلو ازمرا یهرعون *** مهالیع کالبقر الجفل
و قولی لهم: ان فرض الصلاة *** بغیر وجودک لم تقبل
فولوا و لم یعبأوا بالصلاة *** و رمت النفار الى القسطل
و لما عصیت امام الهدى *** و فى جیشه کل مستفحل
ابا لبقر البکم اهل الشآم *** لاهل التقى و الحجى أبتلى؟
فقلت: نعم، قم فانى أرى *** قتال المفضل بالافضل
فبى حاربوا سید الاوصیآء *** بقولى: دم طل من نعثل
و کدت لهم ان اقاموا الرماح *** علیها المصاحف فى القسطل
و علمتهم کشف سوآتهم *** لرد الغضنفرة المقبل
فقام البغاة على حیدر *** و کفوا عن المشعل المصطلى
نسیت محاورة الاشعرى *** و نحن على دومة الجندل
الین فیطمع فى جانبى *** و سهمى قد خاض فى المقتل
خلعت الخلافة من حیدر *** کخلع النعال من الارجل
و البستها فیک بعد الایاس *** کلبس الخواتیم بالانمل
و رقیتک المنبر المشمخر *** بلا حد سیف و لا منصل
و لو لم تکن انت من اهله *** و رب المقام و لم تکمل
و سیرت جیش نفاق العراق *** کسیر الجنوب مع الشمال
و سیرت ذکرک فى الخافقین *** کسیر الحمیر مع المحمل
و جهلک بی یابن آکلة ال *** کبود لاعظم ما أبتلی
فلو لا مؤازرتى لم تطع *** و لو لا وجودى لم تقبل
و لولاى کنت کمثل النساء *** تعاف الخروج من المنزل
نصرناک من جهلنا یابن هند *** على النبأ الاعظم الافضل
و حیث رفعناک فوق الرؤس *** نزلنا الى اسفل الاسفل
و کم قد سمعنا من المصطفى *** وصایا مخصصة فى على
و فى یوم «خم» رقى منبرا *** یبلغ و الرکب لم یرحل
و فى کفه کفه معلنا *** ینادى بامر العزیز العلی
الست بکم منکم فى النفوس *** باولى؟ فقالوا: بلى فافعل
فانحله امرة المؤمنین *** من الله مستخلف المنحل
و قال: فمن کنت مولى له *** فهذا له الیوم نعم الولى
فوال موالیه یا ذا لجلا *** ل و عاد معادى اخ المرسل
و لا تنقضوا العهد من عترتى *** فقاطعهم بى لم یوصل
فبخبخ شیخک لما رأى *** عرى عقد حیدر لم تحلل
فقال: ولیکم فاحفظوه *** فمدخله فیکم مدخلى
و انا و ما کان من فعلنا *** لفى النار فى الدرک الاسفل
و ما دم عثمان منج لنا *** من الله فى الموقف المخجل
و ان علیا غدا خصمنا *** و یعتز بالله و المرسل
یحاسبنا عن امور جرت *** و نحن عن الحق فى معزل
فما عذرنا یوم کشف الغطاء *** لک الویل منه غدا ثم لى
الا یابن هند أبعت الجنان *** بعهد عهدت و لم توف لى
و اخسرت اخراک کیما تنال *** یسیر الحطام من الاجزل
و اصبحت بالناس حتى استقام *** لک الملک من ملک محول
و کنت کمقتنص فى الشراک *** تذود الظماء عن المنهل
کانک انسیت لیل الهریر *** بصفین مع هولها المهول
و قدبت تذرق ذرق النعام *** حذارا من البطل المقبل
و حین ازاح جیوش الضلا *** ل و افاک کالاسد المبسل
و قد ضاق منک علیک الخناق *** و صار بک الرحب کالفلفل
و قولک: یا عمرو! این المفر *** من الفارس القسور المسبل؟
عسى حیلة منک عن ثنیه *** فان فؤادى فى عسعل
و شاطرتنى کل ما یستقیم *** من الملک دهرک لم یکمل
فقمت على عجلتى رافعا *** و اکشف عن سوأتى أذیلى
فستر عن وجهه و انثنى *** حیاء و روعک لم یعقل
و انت لخوفک من بأسه *** هناک ملئت من الافکل
و لما ملکت حماة الانام *** و نالت عصاک ید الاول
منحت لغیرى وزن الجبال *** و لم تعطنى زنة الخردل
و انحلت مصرا لعبد الملک *** و انت عن الغى لم تعدل
و ان کنت تطمع فیها فقد *** تخلى القطا من ید الاجدل
و ان لم تسامح الى ردها *** فانی لحوبکم مصطلى
بخیل جیاد و شم الانوف *** و بالمرهفات و بالذبل
و اکشف عنک حجاب الغرور *** و ایقظ نائمة الاثکل
فانک من امرة المؤمنین *** و دعوى الخلافة فى معزل
و مالک فیها و لا ذرة *** و لا لجدودک بالاول
فان کان بینکما نسبة *** فاین الحسام من المنجل
و این الحصا من نجوم السماء *** و این معاویة من على؟
فان کنت فیها بلغت المنى *** ففى عنقى علق الجلجل

ترجمه اشعار عمرو بن عاص

به حمد خداوند نظم آفرین *** شد آغاز این نظم نغز متین
به هر بحر اندیشه ام رو نهاد *** به بحر تقارب برآمد مراد
کنون از معاویه گویم سخن *** هم از عمرو، بن عاص پر مکر و فن
فعول فعول فعول فعول *** ملوم اکول، ظلوم جهول
معاویه بنوشت او را که زود *** خراجى که از مصر کردى تو سود
بباید که بفرستى آن را به شام *** تعلل ز امرم مکن، و السلام
یکى چامه در پاسخش عمرو داد *** چو خواندش برآورد آه از نهاد
مر این چامه را «جلجلیه» است نام *** نمایم به شرحش کنون اهتمام
بود این چکامه یکى شاهکار *** ز یک روسپى زاده در روزگار
نگر تا چسان داده داد سخن *** به وصف شه اولیا بوالحسن
معاویه بر من مشو ناسپاس *** مزن خود به نادانى و التباس
به یاد آر کاندر هواداریت *** چه ها کردم اندر پى یاریت
به شام و به اهلش ز مکر و فریب *** چه غوغا به پا کردم اى نانجیب
که تا خلق سویت شتابان شدند *** چو گاوان بگسسته از قید و بند
دگرگون نمودم من آئینشان *** به نام تو آمیختم دینشان
چو با پیشواى ره راستى *** به عصیان و طغیان تو برخاستى
بدانسان دگرگون نمودم امور *** که افکندم آن خلق را در غرور
به خونى که از احمقى شد هدر *** به پا کردم آن جنگ و آن شور و شر
که با سرور اوصیاء از جفا *** چنان جنگ خونین نمودم به پا
زدم مصحفى چند بر نیزه ها *** وزین حیله برپا نمودم چها
در آن دم که شد شیر حق حمله ور *** چسان حیله کردم به دفع خطر!
نمودم؟؟؟؟ *** به نامردى آموختم جمله را
ستم پیشه گان را برانگیختم *** به حیدر خدنگ جفا ریختم
که تا جمله از حیله و مکر من *** نهفتند رخ را ز نور زمن
فراموش کردى که با اشعرى *** چسان حیله کردم گه داورى
به نرمى چسان دادمش من فریب *** که با خلع حیدر شدى بى رقیب
پس از ناامیدى برآمد مراد *** زمام خلافت به دستت فتاد
بپوشاندمت جامه سرورى *** چو در دست اهریمن انگشترى
ببردم تو را بر فراز سریر *** بیفتاد از کار، شمشیر و تیر
اگر چه تو را آن مقام بلند *** نبد درخور اى پست نا ارجمند
تو را من نمایاندم اندر جهان *** ز من نامور گشتى و قهرمان
گران است بر من که نشناختى *** مرا، اى جگر خوار زاده دنى
اگر من نبودم هوادار تو *** وزیر و مشیر و نگهدار تو
نبودت بر این جایگه هیچ راه *** نبودى تو فرمانروا هیچگاه
اگر من نبودم، تو همچون زنان *** پس پرده در خانه بودى نهان
نمودیم از جهل یارى تو را *** ایا زاده هند شوم دغا
ببردیمت اندر فراز از نشیب *** ز پستى بماندیم خود بى نصیب
به ناحق تو را بر شه سرفراز *** مقدم نمودیم از حرص و آز
شهى کز پیمبر به امر إله *** شد او بر همه سرور و دادخواه
چه بسیار درباره اش مصطفى *** سفارش به امت نمود از وفا
وصایاى پیغمبر پاکدین *** به شأن على آن ولى امین
شنیدیم بسیار در هر مقام *** که تصریح فرمود او را به نام
به روز غدیر آن شه انبیا *** به منبر برآمد چو بدر سما
به امر خداوندگار عزیز *** به بانگ رسا آن شه با تمیز
در آن دم که کف بر کفش داشت جفت *** بر جملگى این در نغز سفت
که آیا نیم من سزاوارتر *** ز جان شما بر شما سر به سر؟
بگفتند آرى تو اولى ز ما *** به ما هستى اى سرور و رهنما
در آن دم نمود آن شه ملک دین *** على را امیر همه مؤمنین
بفرمود من کنت مولاه را *** که جمله شناسند آن شاه را
پس آنگه برآورد دست دعا *** به درگاه بی چون و گفت: اى خدا!
هر آن کس که او را بود دوستدار *** ورا دوست باش و ورا دستیار
هر آن کس به کینش ببندد میان *** ورا باش دشمن به هر دو جهان
سپس گفت: با عترت پاک من *** مبادا که باشید پیمان شکن!
هر آن کس که از عترتم شد جدا *** دگر با منش نیست راه بقا
چو استاد تو دید این ماجرا *** دگر نگسلد رشته مرتضى
به تحسین برآمد ز اعجاب و گفت *** على را که: به به تو را نیست جفت
مراد همه! خلق را رهبرى *** تو مولائى و بر همه سرورى
خلاصه در آن مجمع باشکوه *** پیمبر بفرمود با آن گروه:
که پاس على را بدارید هان *** على شد امیر همه مؤمنان
معاویه! با این اساس متین *** که برپا نمود آن نبى امین
بباید نمائیم خود اعتراف *** که جمله گرفتیم راه گزاف
نمودیم خود را در این جور و کین *** گرفتار در اسفل سافلین
به درگاه حق جملگى شرمسار *** اسیر عذاب و گرفتار نار
نه جبران شرمندگیها شود *** نه وز خون عثمان نجاتى بود
على آن عزیز خداى ودود *** بود خصم ما جمله یوم الورود
ز حق دور و در جور خود سوختیم *** ز هى زشت نامى که اندوختیم
حساب من و تو به دست على است *** بلى روز محشر محاسب على است
چه عذرى است ما را به روز جزا *** در آن دم که افتد ز رخ پرده ها
پس اى واى بر تو در آن روز سخت *** سپس بر من مجرم تیره بخت
ایا زاده هند بد باختى! *** سرانجام خود را تبه ساختى
تو عهدى که با من نمودى چه شد؟ *** وفائى نکردى تو بر عهد خود
به کامى که بگرفتى از این جهان *** که ناچیز و ناپایدار است آن
مزایاى بسیار دادى ز دست *** زیان کردى و گشتى از هیچ مست
من از خلق غافل نگشتم دمى *** نمودم بسى مکر و نامردمى
که تا شد میسر تو را ملک و جاه *** رسیدى به این مسند و تکیه گاه
وگرنه تو اندر صف کارزار *** بدى در کمین تا نمائى شکار
فراموش کردى که لیل هریر *** به صفین در آن وحشت بى نظیر
بخوابیدى و چون شتر مرغ زار *** تغوط نمودى به خود بى قرار
در آن دم که آن یکه تاز دلیر *** براند از میان آن سپاه شریر
چو شیرى دمان خشمگین حمله ور *** تو از ترس با خاطرى پر شرر
ز من چاره مى خواستى و مفر *** ز چنگال حیدر شه حیه در
ببستى در آن دم تو عهد و قرار *** تفو بر تو و عهدت اى نابکار
که چون شاهد ملکت آمد ببر *** مسخر شدت مملکت سر به سر
مرا نیمى از آنچه عاید شود *** ببخشائى از جنس و نوع و عدد
بر این سیره من حیله ها ساختم *** به تدبیر این امر پرداختم
نمودم عیان عورتم بى درنگ *** بدادم تن اندر چنین عار و ننگ
شه اولیا از حیا رخ بتافت *** دل بى قرار تو آرام یافت
پس از آن همه ترس و لرز شدید *** تو را طالع عز و مکنت دمید
چو بر اوج عزت شدى مستقر *** تو را عهد و پیمان برفت از نظر
به اغیار دادى عطاى زیاد *** ولى یار خود را ببردى زیاد
بدادى به عبدالملک مصر را *** نمودى در این کار بر من جفا
به هر حال اکنون که مصر از منست *** به وصلش دلم راحت و ایمن است
نما از خراجش تو صرف نظر *** ز تکرار این گفتگو در گذر
تو را گر به مصر است چشم امید *** ز بام تو مرغ تمنا پرید
وگرنه کنم آنچه نا کردنى است *** بگویم هر آنچه که ناگفتنى است
بر انگیزم از مصر خیل و سپاه *** کنم روزگار تو را بس تباه
دل خلق بر تو دگرگون کنم *** حجاب غرور از میان بر کنم
کنم خلق را آگه از حال تو *** بر آرم ز بن نخل آمال تو
عیان سازم این نکته نغز را *** برون آرم از پوست این مغز را
که از منصب امرة المؤمنین *** تو دورى تو را نیست حقى چنین
خلافت کجا و تو اندر کجا! *** چه نسبت بود بین ارض و سماء
معاویه آن عنصر جاهلى *** نباشد قرین با على ولى
خلاصه، معاویه این را بدان *** نباشى تو از مکر من در امان
مپندار کاکنون شدى کامیاب *** دگر نیست با عمرو عاصت حساب
منم اشتر پیش آهنگ تو *** به گردن مرا هست آن زنگ تو
چو جنبد سرم زنگ آرد صدا *** ازین زنگ سنگت شود بر ملا
پس از آنکه این ابیات به سمع معاویه رسید، دیگر متعرض او نشد!!