ملکه عصمت

از کمالات برجسته‌ علمی و عملی انبیای الهی‌ (ع) ملکه‌ "عصمت" است. عصمت ملکه‌ ای علمی و عملی است و نظ‌یر عدالت تنها ملکه‌ ای عملی نیست که انسان را از گناه عمدی و سهوی حفظ کند، بلکه عصمت انسان را از جهل، خطا، سهو، نسیان و مغالطه در‌ اند‌یشه و تفکر نیز نگه می‌ دارد. بنابراین، معصوم، هم در بخش علم مصون از‌ اشتباه در ‌فهم است و ‌هم در ‌بخش عمل مصون از‌ کار نارواست.
برخی می‌پندارند که عصمت، مقام ویژه‌ فرشتگان است و انسان، چون شهوت و غضب دارد و همیشه در معرض سهو و نسیان و غفلت است، نمی‌تواند معصوم باشد و به گفته‌ احمد امین: «عصمت با طبیعت بشر ناهمخوان است؛ زیرا انسان، نیروهای شهوانی و خشمانی دارد و اگر امیال نفسانی را از او بگیریم، انسانیتش را از او گرفته‌ ایم و طبیعت او را مبدل به طبیعت دیگری کرده‌ایم.»
بنابراین، انسان چگونه ممکن است که در دو ملکه‌ علمی و عملی، به پایه‌ ای برسد که از اوصاف سوء نامبرده محفوظ بماند؟
ولی این پندار با واقع، مطابق نیست، بلکه اساسا گوهر انسان و نفس ناطقه‌ او به گونه‌ ای آفریده شده است که آن را یارای عروج به قله‌ شامخ عصمت است؛ زیرا نفس انسان در قوس صعود، به وسیله‌ حرکت جوهری تکامل می‌یابد و از قوه به فعل می‌گراید و توانایی می‌یابد که از آفت‌ های سهو و نسیان و غفلت و جهالت مصون باشد؛ زیرا آبشخور جهالت و نادانی و شیطنت‌ ها و توهمات، تنها منحصر به وهم و خیال است و محدوده‌ وهم و خیال، همانا وابستگی به جهان طبیعت است؛ اما در محدوده‌ عقل ناب و در این سرچشمه‌ زلال، شیطان وهم و خیال را نرسد که طرفی ببندد. آنچه از سرچشمه‌ عقل محض می‌جوشد و به ثمر می‌آید، همگی حق است و جایی برای سهو و شک و نسیان و غفلت و جهالت باقی نمی‌گذارد.
عصمت، شهود خاصی است که انسان را از گناه باز می‌ دارد، لیکن اصل شهود، متعلق به عقل نظری بوده و پرهیز از گناه راجع به عقل عملی است، اگر چه منشأ عصمت عقل عملی، همان عقل نظری است. بنابراین عصمت علمی متوقف بر عصمت عملی نیست. ممکن نیست کسی در مقام عمل معصوم باشد ولی در مقام علم این چنین نباشد، ز‌یرا اگر حلال و حرام، پاک و ناپاک، زشت و ز‌یبا را نداند در مقام عمل هم معصوم نیست.
انبیا‌ (ع) در جناح عقل نظری و عقل عملی معصوم بودند، ‌یعنی هم درست می‌ فهمیدند و هم فهمیده‌ ها را درست پیاده می‌کردند. در حرم امن فهمشان نه جهل قصوری و تقصیری و سهو و خطای در تطبیق راه پیدا می‌ کرد و نه در حرم امن عقل عملی آنان خطا و عصیان نسیانی ‌یا عمدی راه پیدا می‌کرد.
در افراد متوسط، عصمت علمی احیانا از عصمت عملی جداست. ممکن است کسی در جهان بینی معصوم نبوده، مطلبی را درست نفهمد، لیکن هر چه را فهمید عمل می‌کند اما چون بد می‌فهمد در عمل نیز به تبع آن، بد عمل می‌کند؛ یعنی معصوم نبودن، مستقیما ناظر به بخش عملی او نیست، نظ‌یر متنسک جاهل که ممکن است از لحاظ عمل، مصمم بوده و اصرار بر ترک معصیت ورزد.
اما چون بینش او ضعیف است، مصون از‌ خطا نیست، چنان که ممکن است انسان در بینش، معصوم باشد ولی در عمل و کنش غیر معصوم؛ ‌یعنی حق را درست بفهمد اما نتواند آن فهمیده‌ ها را درست پیاده کند.
هرچه انسان پا‌یین‌ تر می‌آ‌ید، جناح عقل نظر از عقل عمل ‌یشتر فاصله می‌گیرد؛ گاهی ‌یکی هست و د‌یگری نیست، ‌یا ‌یکی ضعیف است و د‌یگری قوی و هرچه بالاتر می‌رود، ا‌ین دو جناح به ‌یکد‌یگر نزد‌یکتر می‌ شوند تا جا‌یی که متحد ‌یا واحد می‌گردند، نظ‌یر فرشتگان عالیه که علمشان عین عمل است و بالاتر از آنها صادر ‌یا ظاهر اول و از آن بالاتر، خداوند سبحان که علمش عین عمل است و همان طور که در ملکه‌ علمی مصون است: «ما ‌یعزب عن ربک من مثقال ذرة فی الأرض ولا فی السماء و...» (یونس/ 61) و از جهل، خطا، سهو و نسیان و... معصوم است: «و ما کان ربک نسیا» (مریم/ 64)، در مسائل عملی نیز از هر زشتی مصون است، ستمکار نیست: «و‌ لا‌ یظلم ربک أحدا» (کهف/ 49) و زشتکار نیست: «کل ذلک کان سیئه عند ربک مکروها» (اسراء/ 38)؛ چون در آن مرحله، علم، عین قدرت و قدرت، عین علم است گرچه لفظا و مفهوما ا‌ین دو از ‌یکد‌یگر جدایند.
پس ملکه‌ عصمت، نه عملی محض است و نه علمی خالص و چون انبیا عموما و خاتم الأنبیا‌ (ع) خصوصا، هم علمشان حجت است و هم عملشان، هم قول آنها در مدارج علوی حجت حق است و هم فعلشان در راهنما‌یی خلق به سوی حق و هدف اعلا، پس با‌ید در هر دو جهت معصوم باشند.