نظر ویکتور هوگو درباره وجدان

وجدان به منزله یک اقیانوس پهناور است که از جهات مختلفی دارای انعطاف است. "غزالی" می گوید: اگر در اقیانوس طوفانی ایجاد شود، در وجدان هم چنین طوفانی پیش می آید و وضع وجدان را مغشوش و مشوش می سازد. "ویکتورهوگو" در کتاب "بینوایان" می گوید: «قلب، این آسمان گل تیره گون در شگفتی اسرار آمیزی داخل می شود هیچ کس حاضر نیست این تیرگی ها را به همه روشنایی ها بفروشد».
«ما سابقا در اعماق این وجدان نگریسته ایم ...چشم روح نمی تواند هیچ جا خیرگی و تیرگی بیش از آن چه در آدمی وجود دارد بیابد، نمی تواند در چیزی خیره شود که از وجود آدمی مخوف تر، مشوش تر، اسرارآمیزتر، و لانهایه تر بوده باشد. تماشاگهی عظیم تر از دریا هست که آسمان است. تماشاگهی عظیم تر از آسمان نیز هست که درون جان آدمی است. سرودن منظومه ای درباره وجدان انسانی هر چند فقط راجع به یک فرد باشد و گرچه آن فرد از پست ترین افراد ناس به شمار رود، عبارت از گرد آوردن همه حماسه ها در یک حماسه عالی و قاطع است. وجدان مرکز اختلاط اوهام، علایق و ابتلائات، کوره احلام و کنام افکاری است که شخص از آن شرم دارد. این جولانگاه سفسطه ها است. این عرصه جدال سوداها است. بعضی ساعات در چهره سربی رنگ یک موجود انسانی که در حال تفکر است نفوذ کنید و به ورای آن بنگرید. درون این جان را بنگرید، درون این ظلمت را بنگرید. آن جا زیر سکوت ظاهری، منازعات غولان را چنان که در "هومر" است، زدوخورد اژدها و ماران هفت سر را و ازدحام اشباح مخوف را چنان که در "میلتون" است و پیچ و خم های موهوم را چنان که "دانته" تجسم کرده است، خواهید دید. چه ظلماتی است این شیء نامتناهی که همه افراد بشر آن را با خود دارند و با نومیدی بسیار تمنیات دماغ و اعمال زندگی خود را بدان می سنجند».
«و این اسرار وجدان را هیچ کس نشناخته است جز قبر که ارواح در آن جا عریان وارد می شوند». «از همه مجهولاتی که موحد را به «خدا» و ملحد را به «هیچ» توجه می دهند، عبارتند از قضا و قدر و خیر و شر، جنگ موحود با موجود، وجدان آدمی». بنابراین آن چه دریافت می شود این است که وجدان آدمی اسرار آمیز است، از آن جهت که ما بدون این که به مرز های درون خود مشاهده کنیم نمودهای گوناگون و متضادی به نام وجدان را می بینیم که در فعالیت هستند و بدون کوچک ترین حد و مرزی در درون ما پدیدار می گردند.