ادبیات در تمدن اسلام

در مکتب اسلام با بودن قرآن و سنت، طبیعی بود که هزاران دانشمند و متفکر به دو علم تفسیر و حدیث اشغال بورزند. به همین جهت، تاکنون درباره تفسیر و حدیث در مکتب اسلام، هزاران مجلد کتاب تألیف شده است. اما در خصوص ادبیات باید بگوییم درست است که اقوام عرب در رشته های ادبی، شعری و داستانی سوابق طولانی داشته اند، ولی همه می دانیم که ادبیات دوران جاهلیت قبل از ظهور اسلام، جز بازگو کننده عواطف و هیجانات خام در قالب مقداری از مفاهیم طبیعی، چیزی دیگر نداشته است. امروالقیس، البهار زهیر و نابغه ذبیانی و امثال آن ها، با داشتن اطلاع بسیار وسیع از لغت، ازنظر محتوای ادبی، متأسفانه فقط در توصیف و تجسم های معدودی از پدیده های فطری و نمودهای طبیعت محدود مانده اند.
دو نفر از کسانی که به دوران پیشین تعلق دارند و از نظر ادبی، حتی امروز هم قابل توجه هستند، عبارتند از: لبیدبن ربیعه عامری و قیس بن ساعده ایادی.
ایادی درجنبه هایی چون: حقوقی، فصل خصومت ها، و خطابه های پند و اندرزی بیش تر معروف بوده است. اما پس از ظهور اسلام، روحیه ادبی در عرب و دیگر کشورهای اسلامی چنان شکوفا شد که واقعا قابل توصیف و تحدید نمی باشد. اسلام، ذوق ها و قریحه ها را درهمه شئون انسانی بیدار کرد و حماسه، اخلاق، توصیف صفات عالی و رذایل انسانی را در حال فردی و اجتماعی، با قرآن محوری و عقل گرایی توجیه منطقی و انسانی کرد.
نتیجه این توجیه انسانی، ظهور و بروز هزاران شاعر و نویسنده ادبی ماهر بود که در قالب های ادبی خود، عالی ترین محتویات را بیان نمودند. به عنوان مثال می توان یاد کرد از مضامین بسیار والای اشعار سید رضی، متنبی، مهیار دیلمی، کمیت اسدی، فرزدیق و ابوفراس، که با اشعار شعرای جاهلی به هیچ وجه قابل مقایسه نیست؛ چنان که بینش ادبی نظامی گنجوی، ناصرخسرو قبادیانی و رودکی و ابیات حکمیانه فردوسی و خواجوی کرمانی و هزاران ادیب دیگر که در بیابان تاریک تاریخ گم شده اند، با ادبیات ایران پیش ازاسلام قابل مقایسه منطقی نمی باشد.
جان برنال می گوید: «نمایشنامه ها واشعار یونانی نیز به کار اعراب (مسلمانان) نمی آید، زیرا ملتی که خود از منابع پرباری از افسانه ها و شعر سرشار بود، نمی توانست از اشعار و نمایشنامه های یونانی چیزی فراگیرد.»