عدم تأثیر ذکورت و انوثت در فعلیت انسان

در کتب عقلی گفته اند: ذکورت و انوثت به ماده برمی گردد نه به صورت. و چون شیئیت هر شیء را صورت آن تشکیل می دهد، پس مذکر و مؤنث بودن اشیاء در فعلیت و شیئیت آنها دخیل نیست. توضیح مسأله این است که: اگر خواستیم موجودی را با فعلیتی بشناسیم، صورت او روشنگر فعلیت آن است و حقیقت آن را به ما نشان می دهد، اما چون ماده آن، مشترک است و می تواند به
صورت های دیگر نیز دربیاید لذا نشانه حقیقت آن نیست. خاک برای صور گوناگون ماده است و می تواند به صورت درخت، معدن، میوه های گوناگون، حبه و حصه های مختلف در آید، و یا به صورت انسان یا حیوان متفاوت شکل گیرد و..، اما تا وقتی که به صورت خاصی در نیامده، فعلیت خاص پیدا نمی کند. البته منظور از صورت، اندام و قیافه نیست، چون شکل و قیافه عرضی است، بلکه منظور همان فعلیت جوهری است که حقیقت شیء را تأمین کرده و از یک جهت به نحوه هستی آن برمی گردد.
بزرگان اهل حکمت می گویند: مذکر و مؤنث بودن، از شئون ماده شیء است، نه از شئون صورت آن. یعنی این دو، در بخش صورت و فعلیت بی تأثیر است و تنها در بخش ماده نقش دارد، لذا آنجا که فرق بین جنس و ماده را ذکر می کنند، می گویند: ماده اصنافی دارد که بعضی از آن اصناف مذکر و بعضی مؤنث است. و نشانه این که مرد و زن بودن، ذکورت و انوثت به ماده برمی گردد نه به صورت، این است که این دو صنف، اختصاص به انسان نداشته بلکه در حیوان و حتی در گیاهان هم هست. بنابراین براساس یک قیاس استثنایی معلوم می شود هر چیزی که مراتب پایین تر انسان آن را دارا می باشد، به «صورت» انسانی برنمی گردد، چون اگر به صورت انسان برمی گشت هرگز پایین تر از انسان، واجد آن نمی شد.
چه این که حیوانات هم اگر بخواهند کمالاتی داشته باشند کمالشان در ذکورت و انوثت آنها نیست، بلکه هر حیوان برای خود فعلیت و صورتی داشته و کمالات وی به آن مربوط می شود. نر و ماده بودن یک حیوان ممکن است در قدرت های بدنی تأثیر داشته باشد، اما این قدرت های بدنی کمالات حیوانی نیست. کمالات حیوانی در اوصاف و خلقیات خاص خود حیوان است و نر و ماده بودن از آن جهت که به ماده برمی گردد، در پایین تر از حیوان، یعنی در مرتبه گیاهان هم موجود است. قرآن می فرماید: «و من کل شیء خلقنا زوجین لعلکم تذکرون؛ و از هر چیزی جفت آفریدیم تا شاید شما عبرت گیرید» (ذاریات/ 49) قرآن کریم وقتی روح را ستوده و معرفی می کند، آن را از عالم ذات اقدس اله دانسته و به خدا اسناد می دهد، و چیزی که اضافه تشریفی به خدا داشته و از عالم حق بوده، و از عالم خلق جدا و از یک نشئه دیگر است، منزه از ذکورت و انوثت می باشد.