جنبش های اصلاحی در تاریخ اسلام

گذشته از سیره و روش ائمه معصومین که سراسر، تعلیم و ارشاد و جنبش های اصلاحی است، در تاریخ اسلام حرکت ها و جنبش های اصلاحی فراوان می توان یافت که از هیچ تاریخ دیگر کمتر نیست. ولی نظر به اینکه بررسی کافی درباره این جنبش ها به عمل نیامده انسان ابتدا می پندارد تاریخ اسلام از نظر جنبش های اصلاح طلبانه تاریخی راکد و صامت است.
لااقل هزار سال است که این اندیشه در میان مسلمانان (ابتدا در اهل تسنن و بعد در شیعه) راه یافته که در اول هر قرن، یک "مجدد" و احیا کننده دین ظهور خواهد کرد. اهل تسنن حدیثی به این مضمون به روایت ابوهریره نقل می کنند: «ان الله یبعث لهذه الامة علی رأس کل مائة من یجدد لها دینها؛ خداوند در سر هر صد سال مردی برای امت بر می انگیزد که دین او را نوسازی کند و سامان دهد.»
هر چند این حدیث از نظر سند اساسی ندارد و از نظر تاریخی هم تأیید نمی شود و ما در جای دیگر به نقد این حدیث و این تفکر پرداخته ایم، ولی شیوع و رواج و قبول این اندیشه در میان مسلمانان بیانگر این حقیقت است که مسلمانان لا اقل در فاصله یک قرن، انتظار مصلح یا مصلحان داشته اند و عملا برخی نهضت ها را نهضت های اصلاحی تلقی می کرده اند. اینست که می گوییم اصلاح و مصلح و نهضت اصلاحی و تجدد فکر دینی که اخیرا مصطلح شده است یک آهنگ آشنا به گوش مسلمانان است.
بررسی دقیق نهضت های اصلاحی دوره اسلام و تحلیل علمی آنها بسیار مفید و حیاتی است. بدیهی است که جنبش هایی که داعیه اصلاح داشته اند، یکسان نبوده اند. برخی داعیه اصلاح داشته و واقعا هم مصلح بوده اند. برخی بر عکس، اصلاح را بهانه قرار داده و افساد کرده اند. برخی دیگر در آغاز جنبه اصلاحی داشته و سرانجام از مسیر اصلاحی منحرف شده اند.
قیام های علویین در دوره اموی و عباسی غالبا قیام های اصلاحی بوده است. بر عکس، جنبش بابک خرم دین و چند جنبش دیگر از این قبیل آنقدر آلوده و پلید بود که برای جهان اسلام نتیجه معکوس داد، یعنی از تنفر مردم و خشم مردم نسبت به دستگاه جور خلفای عباسی که این نهضت ها علیه آن به پا شده بود کاست. شاید علت اصلی دوام نسبی حکومت عباسیان قیام های امثال بابک بود. در حقیقت این قیام ها را باید شانس حکومت عباسی به شمار آورد.
قیام شعوبیه در آغاز، ماهیت اصلاحی داشت. زیرا علیه تبعیض اموی بود و با شعار: «یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقیکم»؛ «ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید، قطعا ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.» (حجرات/ 13) آغاز شد. شعوبیه چون علیه تبعیض قیام کرده بودند، "اهل التسویه" خوانده شدند و چون آیه کریمه فوق را شعار قرار داده بودند "شعوبیه" نامیده شدند، اما متأسفانه خود شعوبیه در همان مسیر انحرافی افتادند که علیه آن به پا خاسته بودند یعنی مسیر افکار و احساسات نژادپرستانه و قومیت گرایانه و به همین دلیل تنفر عناصر مؤمن حقیقت جو و عدالت خواه اسلامی را علیه خود بر انگیختند.
در حقیقت انحراف شعوبیه از مسیر اصلاحی اولی را نیز باید به حساب شانس عباسیان گذاشت و شاید خود عباسیان دست داشتند در اینکه ایرانیان را از شاهراه شعارهای عدالت خواهانه اسلامی به بیراهه شعارهای نژادپرستانه ایرانی منحرف سازند. حمایت شدید خلفای عباسی از شعوبیان افراطی که در تاریخ به وضوح پیدا است مؤید این فرضیه است. جنبش های اصلاحی اسلامی، برخی فکری، برخی اجتماعی و برخی دیگر هم فکری بوده و هم اجتماعی.
نهضت غزالی یک نهضت فکری محض بود. او فکر می کرد علوم اسلامی و اندیشه های اسلامی آسیب دیده است، در صدد "احیای علوم دین" بر آمد. نهضت های علویین یا نهضت سربداران نهضتی اجتماعی علیه حکام زمان بود. نهضت اخوان الصفا، هم فکری بود و هم اجتماعی. برخی از نهضت ها پیشرو بوده و برخی ارتجاعی بوده مانند نهضت اشعری در قرن چهارم و نهضت اخباری گری (در شیعه) در قرن دهم، و نهضت وهابی گری در قرن دوازدهم.
همه این نهضت ها، اعم از فکری و عملی و اعم از پیشرو و ارتجاعی نیازمند به بررسی و تحلیل وسیعی است، خصوصا با توجه به اینکه اخیرا عده ای فرصت طلب از خلاء موجود سوء استفاده کرده و طبق دستور و به طور دل به خواه نهضت های دوره اسلامی را تحلیل می کنند و در اختیار توده بی خبر می گذارند.
از حدود نیمه دوم قرن سیزدهم اسلامی و نوزدهم مسیحی به بعد یک جنبش اصلاحی در جهان اسلام آغاز شده است. این جنبش شامل ایران و مصر و سوریه و لبنان و شمال آفریقا و ترکیه و افغانستان و هندوستان می شود. در این کشورها کم و بیش داعیه داران اصلاح پیدا شده و اندیشه های اصلاحی عرضه کرده اند. این جنبش ها به دنبال یک رکود چند قرنی صورت گرفت و تا حدی عکس العمل هجوم استعمار سیاسی و اقتصادی و فرهنگی غرب بود و نوعی بیدار سازی و رنسانس (تجدید حیات) در جهان اسلام به شمار می رود.