تفاوت کمال در انسان و ملائکه

کامل در هر موجودی، با موجود دیگر متفاوت است. مثلا "انسان کامل" غیر از "فرشته کامل" است. اگر فرشته ای در فرشته بودن خودش به حد اعلی و به آخرین حد کمال ممکن برسد، غیر از این است که انسان در عالم انسان بودن خودش، به حد اعلای از کمال برسد. همان کسانی که ما را از وجود فرشتگان آگاه کرده اند، گفته اند که فرشتگان موجوداتی هستند که از عقل محض آفریده شده اند، از اندیشه و فکر محض آفریده شده اند، یعنی در آنها هیچ جنبه خاکی، مادی، شهوانی، غضبی و مانند اینها وجود ندارد، همچنان که حیوانات، صرفا خاکی هستند و از آنچه قرآن کریم، آن را روح خدایی معرفی می کند، بی بهره اند و این انسان است که موجودی است مرکب از آنچه در فرشتگان وجود دارد و از آنچه در خاکیان موجود است، هم ملکوتی است و هم ملکی، هم علوی است و هم سفلی. این تعبیر در متن حدیثی است که در اصول کافی آمده است و اهل تسنن هم این حدیث را ظاهرا با عبارت نزدیک به آن نقل کرده اند. مولوی در مثنوی این حدیث را به صورت شعر آورده است:
در حدیث آمد که خلاق مجید *** خلق عالم را سه گونه آفرید
یک گروه را جمله عقل و علم وجود *** آن فرشته است و نداند جز سجود
نیست اندر عنصرش حرص و هوی *** نور مطلق زنده از عشق خدا
یک گروه دیگر از دانش تهی *** همچو حیوان از علف در فربهی
او نبیند جز که اصطبل و علف *** از شقاوت غافل است و از شرف
و آن سوم هست آدمیزاد و بشر *** از فرشته نیمی و نیمی ز خر
تا کدامین غالب آید در نبرد *** زین دو گانه تا کدامین برد نرد
بعد می گوید یک گروه از نور مطلق آفریده شده اند و یک گروه دیگر که مقصود حیوانات است از خشم و شهوت آفریده شده اند و خدا انسان را مرکب آفرید. پس انسان کامل همچنان که با یک حیوان کامل متفاوت است (مثلا با یک اسب در حد اعلی و ایده آل و به حد کمال رسیده متفاوت است)، با یک فرشته کامل نیز متفاوت است. تفاوت انسان (با فرشته یا حیوان) به دلیل همان ترکیب ذاتش است که در قرآن (انسان آیات 2 و 3) آمده است: «انا خلقنا الانسان من نطفة امشاج نبتلیه»؛ «ما انسان را از نطفه ای آفریدیم که در آن مخلوط های زیادی وجود دارد. مقصود این است که استعدادهای زیادی به تعبیر امروز در ژن های او هست.» (بعد می فرماید): انسان به مرحله ای رسیده است که ما او را مورد آزمایش قرار می دهیم این خیلی حرف [مهمی] است یعنی به حدی از کمال رسیده که او را آزاد و مختار آفریدیم و لایق و شایسته تکلیف و آزمایش و امتحان و نمره دادن قرار دادیم. «انا خلقنا الانسان من نطفة امشاج»؛ «(انسان را از) نطفه ای که مجموعی از مشج ها یعنی استعدادهای گوناگون و ترکیبات گوناگون است، خلق کردیم و به همین دلیل او را در معرض امتحان و آزمایش و پاداش و کیفر و نمره دادن قرار دادیم، ولی موجودهای دیگر چنین شایستگی را ندارند.»، «فجعلناه سمیعا بصیرا* انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا» از این بهتر و زیباتر، آزادی و اختیار انسان و ریشه و مبنای آن را نمی شود بیان کرد او را مورد آزمایش قرار دادیم، راه را به او نمایاندیم، آن وقت این خود اوست که باید راه خویشتن را انتخاب کند. بنابراین، از این بیان قرآن معلوم می شود که "کامل انسان" به دلیل همین "امشاج بودن"، با "کامل فرشته" فرق می کند.