نگاهی به فلسفه غیبت امام زمان(ع)

در میان مسلمانان این باور که مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) منجی بشریت است و در آینده ظهور و قیام خواهد کرد و جهان را پر از عدل و داد می نماید، از زمان رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم رواج یافت و جزء اعتقادات اسلامی قرار گرفت. اصل اعتقاد به «مهدی موعود» با ویژگی هایی مانند این که مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم و از فرزندان حضرت فاطمه زهرا علیه السلام است، به جهت فراوانی و تواتر روایات، مورد قبول تمامی مذاهب شیعه و سنی است. با این تفاوت که عموم اهل سنت می گویند «مهدی موعود» متعلق به آخر الزمان است و هنوز متولد نشده است، ولی شیعه  امامیه می گوید: «مهدی موعود» متولد شده است و به دلایل و حکمتی چند در پس پرده غیبت قرار دارد. این غیبت امام علیه السلام با آمادگی و انتظار مردم از «مهدی موعود» گره خورده است. به همین جهت آمادگی و انتظار از ظهور مهدی موعود( عجل الله تعالی فرجه الشریف) یکی از اعمال با فضیلت شیعیان در عصر غیبت به شمار می آید. از بهترین دلایلی که می توان بر حقانیت و اصالت مبانی مذهب حقه شیعه امامیه (اثناعشری) اقامه کرد، این است که امامان پیشین علیهم السلام در طول سال های متمادی، غیبت امام مهدی( عجل الله تعالی فرجه الشریف) را پیشگویی کردند و در برابر «واقفیه» که با تمامی توان به تضعیف روایات و جرح راویان مربوط به غیبت می پرداختند و بسیاری از آن روایات را مجعول و ساخته آن گروه می خواندند، مبارزه نمودند و سرانجام گردش ایام صحت و درستی آن احادیث شریف و پیشگویی امامان اطهار علیهم السلام را بر آنان ثابت نمود و غیبت امام دوازدهم ( عجل الله تعالی فرجه الشریف) با همان ویژگی هایی  که از زبان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و یکایک امامان پیشین بیان شده بود، به وقوع پیوست، تا کسی در آینده نتواند ادعا کند که شیعیان اثناعشری برای صحت مدعای خود درباره غیبت امام دوازدهم علیه السلام احادیثی جعل کرده اند. می توان گفت این خود خواست و لطف و عنایت خداوند است که بر این عده ارزانی داشته است.

اما غیبت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) چه حکمت و فلسفه ای دارد؟ چرا حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مانند دیگر امامان در میان مردم آشکارا زندگی نکرد؟ در پاسخ به این پرسش می گوییم: اگر از نظر رخدادها و حوادث طبیعی و عادی به این حادثه نظر نماییم و به دنبال توجیه و چرایی این امر حرکت کنیم، به این نتیجه می رسیم که با فشارهای روز افزون «عباسیان» بر «طالبیان» به ویژه بر بنی فاطمه و امامان معصوم علیهم السلام، غیبت و اختفای امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) امری سنجیده و حساب شده، و بازتابی از آن سیاست رو به فزونی دشمنی با امامان علیهم اسلام است. به عبارت روشن تر: امامان علیهم السلام در برابر  این سیاست «عباسیان» از تاکتیک اختفا و غیبت یاری گرفته بودند تا وجود مقدس امام مهدی( عجل الله تعالی فرجه الشریف)، از گزند حوادث زمان مصون و محفوظ  بماند و در فرصت مناسب به میان مردم آید و مردم از وجود مقدس آن حضرت بهره مند گردند. فشارهای سیاسی که از زمان امام جواد علیه السلام بر امامان معصوم علیهم السلام وارد می شد، مرتبا افزایش می یافت. این فشارهای رو به افزایش موجب شد که فعالیت های امام یازدهم علیه السلام به حداقل برسد، تا جایی که زمینه مساعد برای رهبری امام مهدی ( عجل الله تعالی فرجه الشریف) به کمتر از حد نصاب خود رسید، در این هنگام خواست و مشیت خداوند به غیبت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) تعلق گرفت.

دکتر «جاسم حسین» در این باره می نویسد: «مقامات حکومت عباسی خواستار ایجاد محدودیت در فعالیت های ائمه علیهم السلام بودند. از این رو، آنان را به دربار خود می بردند و تحت نظر می گرفتند تا آن که دیگر نتوانند فعالیت های خود را در میان پیروان خویش انجام دهند. محدودیت هایی که از زمان حضرت رضا علیه السلام تحمیل شد تا زمان امام یازدهم، حضرت عسکری علیه السلام ادامه یافت. در نتیجه ائمه علیهم السلام نیز سیاستی اتخاذ کردند تا آخرین وصی خود را از شرایط مشابه مصون دارند. امامان علیهم السلام به این نتیجه رسیدند که پسر امام یازدهم علیه السلام از چشمان «عباسیان» پنهان شود تا بتواند فعالیت های خود را ناشناخته به انجام رساند، تا اینجا احادیثی که وجود امامی را پیش بینی می کند که از نظرها پنهان باشد و سیاست های خود را در خفا، در میان پیروان خویش به مورد اجرا خواهد گذاشت را ترویج و نقل می کردند، این امام، دوازدهمین امام است. چنین اقداماتی از پیش صورت می گرفت تا «امامیه» را به قبول سفیران به عنوان واسطه های ائمه علیهم السلام آماده سازد».

همین تفسیر و فلسفه غیبت که از زبان «جاسم حسین» بیان شد در روایات اسلامی نیز به گونه ای دیگر بیان شده است، و امامان معصوم علیهم السلام در موارد گوناگون بر آن تأکید کرده اند. اینک به روایات اسلامی که در این باره وارد شده است نظری می اندازیم تا بنگریم که از زبان اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم، غیبت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) چه حکمتی دارد.

* سری از اسرار الهی

غیبت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) سری از اسرار الهی است که حکمت آن بر بندگان مخفی و پوشیده است و تنها بعد از آن که ظهور حضرت فرا رسد، روشن خواهد شد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «یا جابر! ان هذا لامر من امرالله و سرالله، مطوی عن عباده»، ای جابر! این امر الهی و سری از اسرار خداوندی است که بر بندگان پوشیده است. امام صادق علیه السلام فرمود: «ان لصاحب هذا الامر غیبه لابد منها فیها کل مبطل، فقلت: و لم جعلت فداک؟ قال: لأمرلم یوذن لنا فی کشفه لکم، قلت: فلما وجه الحکمه فی غیبته؟ قال: وجه الحکمه فی غیبته وجه الحکمه فی غیبات من تقدمه من حجج الله – تعالی ذکره- ان وجه الحکمه فی ذلک لاینکشف  الا بعد ظهور کمالم ینکشف وجه الحکمه فیما اتاه الخضر علیه السلام من خرق السفینه و قتل الغلام و اقامه الجدار  لموسی علیه السلام الی وقت افتراقهما.»، همانا برای «صاحب الامر» غیبتی است تخلف ناپذیر. هر جوینده باطلی در آن شک می افتد و اجازه نداریم علت آن را بیان کنیم. حکمت غیبت او همان حکمتی است که در غیبت های پیشین وجود داشت و پس از ظهور، روشن خواهد شد. همانند حکمت کارهای خضر علیه السلام از کشتن پسر بچه و برپاداشتن دیوار شکسته، این ها وقتی برای موسی علیه السلام روشن شد که آن دو، از هم جدا شدند و غیبت امری از امور الهی و سری از اسرار او است.

* آزمایش و غربال انسان های صالح

در برخی از روایات آمده است که، حکمت غیبت حضرت ولی عصر، امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) غربال شدk انسان های صالح و آزمایش های مردم به این وسیله است.

امیرمومنان علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود: «اما والله لا قتلن انا وابنای هذان و لیبعثن الله رجلا من ولدی فی اخر الزمان یطالب یدماثنا، ولیغیبن عنهم تمییزا لاهل الضاله حتی یقول الجاهل: مالله فی آل محمد من حاجه»، به خدا قسم، من و این دو فرزندم ( حسن و حسین) شهید خواهیم شد، خداوند در آخرالزمان مردی از فرزندانم را به خونخواهی ما برخواهد انگیخت و او مدتی غایب خواهد شد تا مردم آزمایش شوند و گمراهان جدا گردند، تا جاییکه افراد نادان می گویند خداوند دیگر به آل محمد کاری ندارد.

امام حسین علیه السلام فرمود: «له غیبه یرتد فیها اقوام و یثبت علی الدین فیها  آخرون فیودون یقال لهم متی هذا الوعدان کنتم صادقین. انا ان الصابر فی غیبته علی الاذی والتکذیب بمنزله  المجاهد بالسیف بین یدی رسول صلی الله علیه وآله  وسلم»، برای امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) غیبتی است. در این غیبت برخی از دین برمی گرداند و برخی ثابت قدم می مانند، هر که در این غیبت صبر کند و بر مشکلاتی که از سوی دشمنان ایجاد می شود استقامت نماید به قدری از اجر خداوند بهره مند می گردد که انگار در کنار پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم با شمشیر بر دشمنان جنگیده است. 

امام پنجم علیه السلام در پاسخ به این سوال که فرج شما کی خواهد بود، فرمود: «هیهات هیهات لایکون فرجنا حتی تغربوا، ثم تغربلوا ثم تغربلوا»، فرج و ظهور حضرت اتفاق نمی افتد مگر آنکه شیعیان به شدت در امتحان الهی شرکت کنند.

امام صادق علیه السلام فرمود: «غیر ان الله- عزوجل- یحب ان یتمحن الشیعه»، غیبت امام (عجل الله تعالی فرجه الشریف) امتحان شیعه است.

امام هفتم، موسی بن جعفر علیه السلام نیز در این باره فرمود: «انما هی محنه من الله – عزو جل- امتحن بها خلقه»، این غیبت خود مایه امتحان بندگان خداوند بزرگ است.

* ستم پیشه بودن انسان ها

در برخی از روایات، فلسفه غیبت، ستم پیشه بودن انسان ها بیان شده است. امیر مومنان علی علیه السلام در مسجد «کوفه» فرمود: «واعلموا  ان الارض لاتخوا من حجه الله- عزوجل  - ولکن الله سیعمی خلقه عنها بظلمهم وجورهم واسرافهم علی انفسهم..»، زمین از حجت الهی خالی نمی ماند، ولی خداوند به دلیل ستم پیشه بودن و زیاده روی انسان ها، آن را از وجود «حجت» خود محروم می سازد.

* آمادگی جهانی

قطعا برای ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به عنوان «خاتم الاوصیا» و منجی جهانی بشریت، و کسی که در کره زمین دین اسلام را بر تمامی دین ها پیروز بگرداند، زمینه و آمادگی جهانی لازم است. از این رو، جهان باید زمینه این پذیرش را داشته باشد تا این هدف محقق شود و بنابراین می توان فقدان آمادگی جهان را یکی از فلسفه ها و حکمت های غیبت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) برشمرد.

* آزادی از یوغ بیعت با طاغوت های زمان

در برخی از روایات اسلامی آمده است: علت و حکمت غیبت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) این است که، آن حضرت با وجود غیبت، از یوغ بیعت با طاغوت های زمان آزاد می شود و تعهد و بیعت با هیچ حاکمی را بر عهده ندارد، تا بتواند در زمان قیام خود آزادانه تلاش کند. دیگر امامان از روی تقیه، حکومت ها را به رسمیت می شناختند، ولی امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مأمور به تقیه نیست. از این رو، با حکومت ها و طاغوت های زمان بیعت نمی کند و اگر غیبت آن حضرت نباشد، این امر شدنی نیست.

امام حسن مجتبی علیه السلام در این باره فرمود: «ما منا احد الا فی عنقه بیعه لطاغیه زمانه الا القائم الذی یصلی روح الله عیسی بن مریم خلفه فان الله- عزوجل- یخفی ولادته و یغیب شخصه لثلایکون لحد فی عنقه  بیعته اذا خرج ذاک التاسع من ولد اخی الحسین..»، هر کدام از ما ( امامان اهل البیت علیهم السلام) در زمان خود بیعت حاکمان و طاغوت های زمان را از روی تقیه به عهده گرفته ایم، مگر امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) که «عیسی بن مریم» به امامت آن حضرت نماز می گزارد. خداوند ولادت او را مخفی نگه داشت و برای او غیبتی در نظر گرفت تا زمانی که قیام می کند بر گردنش بیعت حاکمی نباشد.

روایات دیگری نیز از دیگر امامان معصوم علیهما السلام رسیده است مانند روایتی از امام سجاد علیه السلام که فرمود: «ولیس لاحد فی عنقه بیعه»، و یا سخن امام هشتم علیه السلام در این باره که فرمود: «لئلایکون لاحد فی عنه بیعه اذا قام بالسیف». همچنین توقیعی از ناحیه مقدسه برای «اسحاق بن یعقوب» توسط «محمدبن عثمان عمری» صادر شد، حضرت در این توقیع فرمود: «و اما عله ما وقع من الغیبه فان الله- عزوجل- یقول: «یا ایها الذین آمنوا لاتسئوا عن اشیاء ان تبدلکم تسوکم.» انه لک یکم لاحد من آبائی – علیهم السلام – الاوقدوضعت فی عنقه بیعه لطاغیه زمانه وانی اخرج حین اخرج و لابیعه لاحد من الطواغیت فی عنقی»، اما این که چرا «غیبت» واقع شده است، خداوند – عزوجل- فرمود: «ای مومنان! از چیزهایی که اگر  پاسخش را بدانید، خوشایند شما نیست، پرسش نکید.» همه پدران من تقیه نمودند و با طاغوتیان زمان بیعت نمودند ولی من در پس پرده «غیبت» قرار گرفته ام تا بیعت طاغوتیان بر گردنم نباشد و در هنگام خروج آزادانه قیام نمایم.

* حفظ جان امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) 

خداوند به وسیله غیبت امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) جانش را از شر دشمنان حفظ نموده است. اگر مسأله غیبت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مطرح نبود، «معتمد عباسی» که به خون آن حضرت تشنه بود مانند پدران بزرگوار آن حضرت، امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را نیز شهید می کرد و زمین از حجت خداوند خالی می شد.
امام پنجم علیه السلام فرمود: «ان للقائم غیبه قبل ان یقوم، قال: قلت: و لم، قال: یخاف»، برای قائم ما ( امام مهدی «عج») قبل از آن که به پا خیزد غیبتی  است. راوی پرسید: برای چه؟ حضرت فرمود: چون ترس از کشته شدن او وجود دارد.

«شیخ طوسی» بعد از بیان روایاتی چند درباره «فلسفه غیبت» می نویسد: «آنچه از اخبار درباره حکمت و فلسفه غیبت آمده است مانند امتحان شیعه، (صعوبه الامرعلیهم) و (اختیارهم للصبرعلیه)، اینها به عنوان حکمت و فلسفه غیبت نیست، بلکه به عنوان اثر و نتیجه غیبت برای شیعیان است. سبب و فلسفه غیبت همان ترس از کشته شدن امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به وسیله دشمنان است.»