کتاب جامع العلوم ستینی

این اثر مهمترین تألیف فارسی امام فخر رازی است، کتابی در شناسایی دانشهای شناخته شده آن روزگار است که در آن وی به شیوه ای موجز و ساده و منظم، معارف زمان خود را برای ایرانیانی که به زبان عربی تسلط یا آشنایی نداشته اند، برشمرده و تعریف کرده است. این کتاب یکی از دانشنامه های نخستین زبان فارسی است که در آن شصت دانش رایج زمان مؤلف به زبان علمی و ضمنا در نهایت کوتاهی تعریف و توضیح شده است. اگر موضوع بعضی از ابواب کتاب امروز جنبه کاربردی نداشته باشد ولی از لحاظ تبیین معارف قدیم و دستیابی کنونی ما به مفاهیم و مصادیق آن علوم و آن مباحث سودمند است. از این کتاب که موسوم به جامع العلوم یا ستینی یا حدائق الانوار فی حقایق الاسرار و در تحریرهای گوناگون چهل یا شصت باب است، دستنویسهای بسیاری در کتابخانه های ایران و کشورهای دیگر بر جای مانده و همین امر نشانه استقبال عموم مردم از این کتاب در طی ادوار گذشته است.
جامع العلوم تنها یکبار به سال 1323 هـ.ق در بمبئی به چاپ سنگی رسیده و سپس در تهران به سال 1345 هـ.ش از روی همین چاپ به صورت افست تجدید طبع شده است. امام فخر رازی در تدوین جامع العلوم روش تازه ای در پیش گرفت او بر خلاف دایرة المعارف های متداول، دانشهای تازه ای وارد کتاب خود کرد و ابواب 60 گانه کتابش را در دو مقوله جدا جای داد: نخست علوم نقلی {=علوم دینی} که شامل دانشهای دینی و مذهبی بود و دیگر علوم عقلی و فلسفی که جنبه غیر مذهبی داشت. در بخش نخست ابوابی چون فقه، خلاف، تفسیر، وصایا، قرائت قرآن، نحو، عروض، تاریخ و امثال آن جای دارد و در بخش دوم عناوین مربوط به علوم عقلی همچون: تشریح، نورشناسی، طب، بیطره، بزاه، ریاضیات، هندسه و امثال آن جای گفته اند.
در باب تعداد علوم معرفی شده در جامع العلوم اطلاع دقیقی در دست نیست در برخی منابع از چهل علم و در بیشتر مآخذ از 60 علم سخن رفته است. فخر رازی جامع العلوم را در دوره اول زندگی علمی خود یعنی بین سالهای 574 و 575 هنگام اقامت خود در خوارزم به زبان فارسی تألیف کرده و به سلطان علاءالدین تکش خوارزمشاه تقدیم داشته است. منابع فخر رازی در تدوین این کتاب به جز آثار مشهور و رایج به ویژه تالیفات ابن سینا، برخی منابع مهجور و غریب است. از این رو کتاب او در بسیاری موارد از ارزش و اعتبار و تازگی برخوردار است.

معرفی اجمالی نویسنده
امام فخرالدین ابو عبدالله محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی تیمی طبرستانی مشهور به ابن خطیب رازی و امام المشککین از بزرگان متکلمین و خطبا و فیلسوف مشهور سده ششم هجری در 25 رمضان سال 543 یا 544 در شهرری زاده شد. محمد بن عمر فخر رازی یکی از مشاهیر علمی و ادبی اسلام شمرده می شود که در عصر خود از بزرگترین علما و حکمای اسلام بوده و در علوم معقول و منقول یعنی فلسفه، کلام، ریاضیات و فقه و اصول، تفسیر قرآن و ادبیات استاد، صاحب نظر و مرجع فضلای زمان محسوب می شده است. ایشان ابتدا نزد پدرشان که خطیب مشهوری بود درس خوانده و سپس نزد کمال سمعانی (سمنانی) مقدمات علوم و نزد مجدالدین جیلی علم کلام و حکمت آموخته و ضیاءالدین عمر و محمود بن حسن حمصی دیگر علوم را فراگرفت. برای آموختن فلسفه بوعلی و فارابی به خراسان رفت و نتیجه کامل گرفت و به ماوراءالنهر سفر کرد.
ایشان در فروع دین شافعی مذهب و در اصول عقاید کلامی پیرو مذهب اشعری بود و با این وصف با علمای هم کیش خود همیشه در مجادله و مناظره بود. ایشان شعرهایی پراکنده به فارسی و عربی نیز سروده است که حاوی مفاهیم پندآمیز هستند. زندگی امام فخر، علی رغم عسرت و تنگدستی دوران نوجوانی پس از ورود به خوارزم و ماوراءالنهر و سکونت چند ساله در دربار خوارزمشاهیان رونق یافت. از حوادث دردناک زندگی امام فخر در سالهای پایانی زندگی مرگ فرزند جوانش محمد در اواسط سال 601 ق در هرات بود.
امام فخر دارای سه پسر و دو دختر بوده است. پسران او: محمد - ضیاءالدین – شمس الدین. امام فخر در سالهای پایانی زندگی در هرات سکونت گزید. در اوایل سال 606 ق بیماری سختی گریبانگیر او شد و سرانجام روز عید فطر همین سال در 62 سالگی در هرات درگذشت. متن وصیت نامه امام فخر در کتابهایی چون طبقات الشافعیه سبکی و طبقات الاطبا ذکر شده است. این وصیت نامه را وی حدود 8 ماه پیش از مرگش یعنی در 21 محرم 606 هـ.ق خطاب به شاگردش ابوبکر ابراهیم بن ابی بکر بن علی اصفهانی املا کرده است. وصیت نامه متضمن چکیده نظریات او پیرامون دین و فلسفه و قرآن با عباراتی فشرده است و در آخر مطالبی پیرامون نگهداری فرزندانش خطاب به وصی و شاگردش عنوان کرده است.

ساختاربندی کتاب:
این کتاب شامل یک مقدمه و 60 باب به شرح زیر است:
*مقدمه شامل عناوین زیر است: 1. زندگی نامه امام فخر رازی 2. آثار تالیفات فخر رازی 3. شعر فارسی امام فخر رازی 4. دانشنامه نویسی به عربی و فارسی پیش از جامع العلوم 5. جامع العلوم، دانشنامه ای به زبان فارسی 6. معرفی نسخ خطی جامع العلوم 7. شیوه تصحیح و نسخ مورد استناد.
*تصاویر نسخ خطی
*جامع العلوم در 60 باب است، هر باب مختص معرفی یک دانش و از نه اصل یا مسئله تشکیل یافته است. سه مسئله نخست هر باب اصول ظاهره، سه اصل دوم اصول مشکله و توضیح در باب مشکلات و غوامض آن و سه اصل یا مسئله سوم در باب امتحانات مربوط به آن رشته است.
*مقدمه کتاب و شرح ابواب
1. باب اول: علم الکلام 2.باب دوم: اصول الفقه 3.باب سوم: علم الجدل
4.باب چهارم: علم الخلاف 5.باب پنجم: علم المذهب 6.باب ششم: علم الفرایض
7.باب هفتم: علم الوصایا 8.باب هشتم: علم التفسیر 9.باب نهم: علم دلایل الاعجاز
10.باب دهم: علم القراءة 11.باب یازدهم: علم الاحادیث
12.باب دوازدهم: علم اسامی رجال 13.باب سیزدهم: علم التواریخ
14.باب چهاردهم: علم المغازی 15.باب پانزدهم: علم النحو
16.باب شانزدهم: علم الصرف 17.باب هفدهم: علم الاشتقاق
18.باب هجدهم: علم الامثال 19.باب نوزدهم: علم العروض
20.باب بیستم: علم القوافی 21.باب بیست و یکم: علم بدایع الشعر و النثر
22.باب بیست و دوم: علم البیان 23.باب بیست و سوم: علم المنطق
24.باب بیست و چهارم: علم الطبیعیات 25.باب بیست و پنجم: علم التعبیر
26.باب بیست و ششم: علم الفراسة 27.باب بیست و هفتم: علم الطب
28.باب بیست و هشتم: علم التشریح 29.باب بیست و نهم: علم الصیدنة
30.باب سی ام: علم الخواص 31.باب سی ویکم: علم الاکسیر و هو علم الکیمیا
32.باب سی و دوم: علم الجواهر 33.باب سی و سوم: علم الطلسمات
34.باب سی و چهارم: علم الفلاحه 35.باب سی و پنجم: علم قلع الآثار
36.باب سی و ششم: علم البیطرة 37.باب سی و هفتم: علم البزاة
38.باب سی وهشتم: علم الهندسه 39.باب سی و نهم: علم المساحة
40.باب چهلم: علم جر الاثقال 41.باب چهل و یکم: علم آلات الحروب
42.باب چهل و دوم: علم حساب الهند 43.باب چهل و سوم: علم الحساب الهوایی
44.باب چهل و چهارم: علم الجبر و المقابله 45.باب چهل و پنجم: علم الارثماطیقی
46.باب چهل و ششم: علم اعداد الوفق 47.باب چهل و هفتم: علم المناظر
48.باب چهل و هشتم: علم الموسیقی 49.باب چهل و نهم: علم الهیئة
50.باب پنجا هم: علم الاحکام 51.باب پنجاه و یکم: علم الرمل
52.باب پنجاه و دوم: علم العزایم 53.باب پنجاه و سوم: علم الهیات
54.باب پنجاه و چهارم: علم المقالات اهل العالم 55.باب پنجاه و پنجم: علم الاخلاق
56.باب پنجاه و ششم: علم السیاسات 57.باب پنجاه و هفتم: علم تدبیر المنزل
58.باب پنجاه و هشتم: علم الآخرة 59.باب پنجاه و نهم: علم الدعوات
60.باب شصتم: علم آداب الملوک
*خاتمه در علم شطرنج و انواع بازی شامل 15 صورت
*تعلیقات: در این بخش تعلیقاتی بر بابهای: 10 – 15 – 17 – 22 – 38 – 39 – 40 – 42 – 43 – 44 – 47 – 48 – 57 و تعلیق بر باب علم شطرنج آورده شده است.
در انتهای کتاب فهرست آیات قرآنی – احادیث و امثال – نام کتابها – اشعار فارسی – اشعار عربی – اسامی اشخاص – نام های جغرافیایی آورده شده است.

Sources

Keywords