محصل افکار المتقدمین و المتأخرین

یکی دیگر از آثار نویسنده و عالم بزرگ فخر رازی کتاب «محصل افکار...» می باشد که به زبان عربی تألیف شده است. این کتاب در بردارنده آرای کلامی است که در آن نویسنده آرای فرق مختلف از علما و حکما و متکلمین را آورده است. از جمله کسانی که در ذیل این کتاب نظراتی از خود ارائه داده اند خواجه نصیرالدین طوسی می باشد که در این خصوص کتابی به نام «تلخیص المحصل» دارد، وی در آن به شرح بعضی الفاظ کتاب رازی پرداخته و چیزهایی که احیانا مولف کتاب نیاورده را ذکر کرده و به نقد کتاب رازی نیز دست زده است که به شکل پاورقی به این کتاب ضمیمه شده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
امام فخرالدین ابو عبدا... محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی تیمی طبرستانی مشهور به ابن خطیب رازی و امام المشککین از بزرگان متکلمین و خطبا و فیلسوف مشهور سده ششم هجری در 25 رمضان سال 543 یا 544 در شهر ری زاده شد. محمد بن عمر فخر رازی یکی از مشاهیر علمی و ادبی اسلام شمرده می شود که در عصر خود از بزرگترین علما و حکمای اسلام بوده و در علوم معقول و منقول یعنی فلسفه، کلام، ریاضیات و فقه و اصول، تفسیر قرآن و ادبیات استاد، صاحب نظر و مرجع فضلای زمان محسوب می شده است. ایشان ابتدا نزد پدرشان که خطیب مشهوری بود درس خوانده و سپس نزد کمال سمعانی (سمنانی) مقدمات علوم و نزد مجدالدین جیلی علم کلام و حکمت آموخته و ضیاءالدین عمر و محمود بن حسن حمصی دیگر علوم را فرا گرفت. برای آموختن فلسفه بوعلی و فارابی به خراسان رفت و نتیجه کامل گرفت و به ماوراء النهر سفر کرد. ایشان در فروع دین شافعی مذهب و در اصول عقاید کلامی پیرو مذهب اشعری بود و با این وصف با علمای هم کیش خود همیشه در مجادله و مناظره بود. ایشان شعرهایی پراکنده به فارسی و عربی نیز سروده است که حاوی مفاهیم پندآمیز هستند. زندگی امام فخر، علی رغم عسرت و تنگدستی دوران نوجوانی پس از ورود به خوارزم و ماوراء النهر و سکونت چند ساله در دربار خوارزمشاهیان رونق یافت. از حوادث دردناک زندگی امام فخر در سال های پایانی زندگی مرگ فرزند جوانش محمد در اواسط سال 601 ق در هرات بود. امام فخر دارای سه پسر و دو دختر بوده است. پسران او: محمد، ضیاءالدین، شمس الدین. امام فخر در سال های پایانی زندگی در هرات سکونت گزید. در اوایل سال 606 ق بیماری سختی گریبانگیر او شد و سرانجام روز عید فطر همین سال در 62 سالگی در هرات درگذشت. متن وصیت نامه امام فخر در کتاب هایی چون طبقات الشافعیه سبکی و طبقات الاطبا ذکر شده است. این وصیت نامه را وی حدود 8 ماه پیش از مرگش یعنی در 21 محرم 606 هـ.ق خطاب به شاگردش ابوبکر ابراهیم بن ابی بکر اصفهانی املا کرده است. وصیت نامه متضمن چکیده نظریات او پیرامون دین و فلسفه و قرآن با عباراتی فشرده است و در آخر مطالبی پیرامون نگهداری فرزندانش خطاب به وصی و شاگردش عنوان کرده است.

ساختاربندی کتاب:
این کتاب شامل عناوین زیر می باشد:
- زندگی نامه مولف و آثار وی
- زندگی نامه خواجه نصیرالدین طوسی و آثار وی
- ارکان علم کلام
* رکن اول: مقدمات
مقدمه 1: 
- تصورات
- تصدیقات
مقدمه 2: احکام نظر
مقدمه 3: دلیل و اقسام آن
* رکن دوم:
- تقسیم معلومات
- تقسیم موجودات
- خواص ممکن بالذات و تعریف آن
- نظر متکلمین در تقسیم موجودات
- خواص قدیم و محدث
- نظر حکما در تقسیم ممکنات
- نظر متکلمین در تقسیم محدثات
- تقسیم اجسام
* رکن سوم: الهیات و نگاهی به ذات و صفات و افعال و اسماء
قسم اول: ذات
قسم دوم:
- صفات
- سخن در صفات ثبوتیه
قسم سوم: افعال
قسم چهارم: اسماء
رکن اول: نبوت
رکن دوم: معاد
رکن سوم: اسم ها و احکام
رکن چهارم: امامت

Sources

Keywords