مجادلات روحانیان مسیحی سریانی با مسلمانان (باورها)

قدیمی ترین متون جدلی سریانی در جهان اسلام

قدیمی ترین متن جدلی سریانی در محیط اسلامی احتمالا گزارشی از اوایل قرن هشتم میلادی است که روایتی از پرسشهای یک امیر مسلمان از بطریق یوحنای سوم (631 - 648 میلادی) از اهالی انطاکیه را در تاریخ یک شنبه 9 مه 644 میلادی بیان می کند. اکنون مشخص شده که این امیر مسلمان مطمئنا عمیر بن سعد الانباری است. اما مشهورترین متن جدلی قدیمی بی تردید همانی است که پاسخهای بطریق تیموتی اول (780 - 823 میلادی) را در پاسخ به سوالات خلیفه مهدی (775 - 785 میلادی) در دو نشست متوالی در حضور دیگران روایت می کند. این سوالات درباره موضوعات متداولی است که در گفتگوهای میان مسلمانان و مسیحیان درباره مسایل مذهبی مطرح می گردد. خلیفه اعتراضات متداول در اسلام را علیه عقاید و اعمال مسیحی طرح می کند و روحانی مسیحی نیز پاسخهای مقتضی را در دفاع از خود بیان می نماید. از لحاظ ادبی شرح این گفتگو در جامعه مسیحی محبوبیت قابل توجهی به دست آورد.
متن کامل و خلاصه این گفتگو به زبان اصلی سریانی میان مردم انتشار پیدا کرد و خیلی زود به زبان عربی نیز ترجمه شد و از محبوبیتی طولانی در این زبان برخوردار گردید. از لحاظ ادبی این گفتگو به صورت نامه ای از تیموتی به عنوان شخصی گمنام است. اگرچه این متن بی تردید از مناسبتی نشأت گرفته و این مناسبت هم در واقع پرسشهای خلیفه از شخص روحانی مذکور درباره اعمال و عقاید دین مسیحی است مع ذلک روشن است که روایت این گفتگو حیات ادبی خاص خود را داشته است. این متن گفتگویی است که دارای سبک خاصی می باشد. نویسنده متن نقش شاگردی را به خلیفه می دهد که سوالات موجز و مهم طرح می کند، در حالی که روحانی مسیحی در مقام یک استاد پاسخهای منطقی را تحویل می دهد. در واقع نوع ادبی این گفتگو دارای حیات و هدف خاص خود و مستقل از گزارش تیموتی در لحظه ای که در مجلس مهدی حضور دارد می باشد.
این گفتگو که در قالب یک نامه یا رساله می باشد در حکم نوعی دستورالعمل دفاعی برای استفاده مسیحیانی که در جهان اسلام زندگی می کردند به شمار می رود. ذکر عبارت نامه یا رساله یادآور این نکته است که نوع ادبی مزبور در واقع سلیقه خود بطریق تیموتی بود. وی نامه های متعددی درباره موضوعات کلامی و حتی فلسفی نوشت. اگرچه این نوشته ها از سوی برخی محققان معاصر مورد توجه قدار گرفته است اما اندکی از آنان فهمیده اند که چقدر اسلام و اشتغالات ذهنی مسلمانان بر اندیشه این روحانی مسیحی تأثیر گذاشته و به معرفی او از تعالیم سنتی مسیحی شکل داده است. اگرچه متونی که گفتگوهای یوحنای اول از مسیحیت ارتدکس سریانی و تیموتی اول از کلیسای شرق را با مقامات مسلمان نقل می کنند نخستین و مشهورترین نمونه های متون جدلی سریانی در محیط اسلامی هستند اما متن مشابه دیگری که اصل آن به قرن هشتم میلادی می رسد و دارای شهرت بسیار کمتری است وجود دارد. این متن از لحاظ مطالعه رشد و سیر ادبیات جدلی و دفاعیه های مسیحی در جهان اسلام دارای اهمیت بسیار زیادی است.

شرح گفتگوی راهب دیر بیت حاله با یک امیر مسلمان

محققان مدتهای مدیدی نسبت به گزارشی که از مجادله ای علیه اعراب روایت شده و ضمن آن راهبی به نام ابراهیم از دیر بیت حاله به پرسشها و اعتراضات یک مسلمان عرب درباره اعمال و عقاید مسیحی پاسخ می دهد، آگاهی داشته اند. نه تنها نوع ادبی بلکه موضوعات اصلی این مباحثه در یک اثر سریانی خود را نمایان می سازد که ممکن است از قرن هشتم میلادی سرچشمه گرفته باشد و می توان آن را پیشرو تحولاتی دانست که پس از آن در زمینه شکل و سبک کلام جدلی مسیحی در خاورمیانه به وجود آمد دانست. از قرن نهم میلادی به بعد این نوع ادبی و موضوعات آن در زبان و ادب عربی به عنوان محبوبترین نوع ادبی در دفاعیه های مسیحی در جهان اسلام کاملا شکوفا شد. با فرض یکپارچگی متن در نسخته های خطی متأخر که در حال حاضر موجود می باشد،

دو امر مبهم در این گفتگو
درباره رویارویی راهب با امیر مسلمان در روایتی که گزارش شده دو امر مبهم وجود دارد که باید مورد بحث قرار گیرد. یکی محل بیت حاله و دیگری زمان رویارویی. در مورد محل بیت حاله که متن از آن سخن می گوید که به نظر می رسد می توان فرض کرد که این محل همان مکانی است که به «دیر مار عبده» واقع در نزدیکی کوفه و حیره در عراق شهرت دارد مگر اینکه تحقیقات بیشتر خلاف آن را نشان دهد. زیرا در مقدمه این اثر راهب می گوید مسلمانی که طرف گفتگوی او است عربی از افراد برجسته و اطرافیان امیر مسلمه است. در این باره بلافاصله مسلمه بن عبدالملک (738 متوفی) به یاد می آید که برای مدت کوتاهی در اوایل دهه 720 حاکم عراق بود امری که هم محل و هم تاریخ رویارویی راهب و امیر را به ذهن متبادر می سازد و هر دو امر نیز محتمل می باشد.

شرایط این گفتگو
شرایط گفتگو که نویسنده در مقدمه گزارش خود بیان می کند آموزنده است. وی می گوید فرد مسلمان که شخص مهمی بود به دلیل بیماری مدت ده روز را در دیر به سر برد. نویسنده می افزاید که این شخص به مسایل دینی علاقه مند و «به کتب مقدس ما و قرآن خودشان عالم» بود. در آغاز وی تنها از طریق مترجم با راهبان صحبت می کرد که البته به دلیل مقام بالای او در حکومت کار درستی بود. راهب هم نقل می کند که او نیز در مباحثات خود درباره مسایل دینی با این گونه افراد مطابق عرف و عادش سکوت را بر صراحت لهجه ترجیح می داد. اما در این مباحثه صداقت و عشق به حقیقت غالب شده بود و گفتگو بدون کمک مترجم پیش می رفت. گمان می رود که مباحثه به زبان عربی باشد اگرچه شرح و روایت آن به زبان سریانی است.

متن رساله

متن رساله یک دفاعیه ساده و ناب مسیحی است. از مقدمه پیداست راهبی که در گفتگو دخیل است و نامی از او هم در متن برده نمی شود خود نویسنده متن است. وی می گوید که در پاسخ به درخواست شخصی به نام پدر یعقوب گزارشی از این مباحثه را نوشته است. وی می نویسد: «تحقیقات ما درباره عقاید قدما به درخواست یکی از پسران اسماعیل است. و از آنجا که به نظرم برای شما مفید است که توجه برادرانتان را به این موضوع جلب کنید و چون می دانم برای شما هم سودمند خواهد بود قصد دارم آن را به شکل سوال و جواب بنویسم.» بنابراین در سراسر روایت، مرد عرب پرسشها را مطرح می سازد و راهب با توضیحات طولانی درباره اعمال و عقاید مسیحی پاسخ می دهد.
در پایان مرد عرب می گوید: «گواهی می دهم که اگر از ترس حکومت و شرمندگی از مردم نبود افراد بسیاری مسیحی می شدند.» پرسشها موقعی آغاز می شود که مرد عرب با ایرادگیری می گوید اگرچه راهبان در ادای نماز زحمت بسیاری متحمل می شوند ولی «عقیده شما نمی گذارد که نمازهایتان مقبول افتد.» پاسخ راهب در این چالش چنین است که از مرد عرب می خواهد که هر سوالی مایل است بپرسد و او پیشنهاد می کند پاسخها یا از کتاب مقدس و یا از تدبیر عقل داده شود. سپس مرد عرب به قطع و یقین می گوید که اسلام بهترین دین است زیرا: «ما اوامر محمد (ص) و مراسم قربانی ابراهیم (ع) را به دقت اجرا می کنیم… ما به خداوند فرزند پسری که مانند ما مرئی و میرا باشد نسبت نمی دهیم. چیزهای دیگری هم هست از جمله اینکه ما بر خلاف شما نه چلیپا می پرستیم، نه استخوانهای شهیدان را، نه تصاویر را … اما نشانه ای وجود دارد مبنی بر اینکه خداوند ما را دوست دارد و از دین ما راضی است زیرا او تسلط بر همه ادیان و تمام ملتها را به ما ارزانی داشته است و آنها همگی بردگان و رعایای ما هستند.»
با این اظهار نظر مرد عرب برنامه کل گفتگو تعیین می گردد. اما قبل از اینکه او وارد بحث از مسایل دینی شود راهب یادآوری می کند که وقتی از منظر تاریخ جهان سلطه اسلام را مطرح می سازیم «شما اسماعیلی ها کوچکترین بخش از زمین را در اختیار دارید. تمام مخلوقات تابع سلطه شما نیستند.»

نخستین پرسش و پاسخ درباره حضرت ابراهیم (ع)
بنابراین نخستین پرسش جدی به ابراهیم (ع) مربوط می شود. مرد عرب می پرسد: «چرا شما ابراهیم (ع) و فرامین او را تصدیق نمی کنید؟» راهب در پاسخ به شرح دورنمایی از تاریخ بردگی می پردازد و ضمن آن توضیح می دهد که زندگی و اعمال ابراهیم (ع) نمونه ای از زندگی و فضایل مسیح است خصوصا داستان قربانی شدن اسحاق نمونه ای از مصایب، مرگ و حیات دوباره مسیح است. بر این اساس مرد عرب درباره مصلوب ساختن مسیح می پرسد: «آن گونه که شما می گویید چگونه ممکن است خداوند روی صلیب و در گور با او (مسیح) باشد و نه رنجی ببیند و نه آسیب و گزندی متحمل شود؟» سپس راهب توضیح می دهد که خداوند به راستی با مسیح بود ولی آن گونه که بدعتگزاران می گویند نه امتزاج، نه آمیختگی و نه اختلاطی نبود بلکه به واسطه اراده بود که رنجی نمی دید و آسیبی به او زده نمی شد. در مورد قربانی هم راهب توضیح می دهد که این امر همه روزه در مراسم عشاء ربانی ادامه دارد سپس مختصرا درباره آن صحبت می کند.

پرسش و پاسخ درباره تثلیث مسیحیان

مرد عرب رضایت خود را از توضیحات راهب اعلان می نماید و به مسأله مسیح به عنوان پسر خدا و اعتقاد مسیحیان به خدا به منزله پدر، پسر و روح القدس برمی گردد. راهب با این بیان پاسخ می دهد که خداوند یکتا است. خداوند در سه اقنوم معرفی می شود. راهب قطعاتی از عهد قدیم و جدید را نقل می کند تا این نکته را نشان دهد سپس از مرد مسلمان درباره رابطه فرزندی جویا می شود و می پرسد: «به من بگو ای فرزند اسماعیل، تو او (مسیح) را فرزند چه کسی می دانی، عیسی پسر مریم است که شما چنین می نامیدش یا عیسی مسیح موعود است که ما چنینش می نامیم؟» مرد عرب با نقل آیه ای از قرآن درباره کلمه الله و روح الله بودن عیسی (نساء/ 171) پاسخ می دهد.
پس از آن راهب استدلال می کند که با تصدیق این موضوع در واقع محمد (ص) تعالیم انجیل لوقا را در قطعه مربوط به بشارت مسیح تأیید کرده است. در آنجا جبرئیل به مریم چنین بشارت می دهد. «السلام علیک، لطف کامل خدا شامل حال تو باد، خداوندمان در کنار تو باد و در میان زنان مبارک باشی. روح القدس خواهد آمد و قوت حضرت اعلی تو را محافظت خواهد کرد. به همین دلیل کسی که از تو زاده می شود مقدس است و او پسر حضرت اعلی نامیده می شود.» (لوقا/30:1) راهب با لحاظ کردن همین قطعه سپس به چالش با مرد عرب می پردازد و می گوید: «یا کلمه الله و روح القدس بودن را از او جدا می کنی یا به پسر خدا بودن او صراحتا اعتراف می کنی.»

پرسش و پاسخ درباره حضرت محمد (ص)
در اینجا مرد عرب ترجیح می دهد سکوت کند و از راهب می پرسد نظرش درباره محمد (ص) چیست. راهب نظرش را درباره محمد (ص) چنین بیان می کند که «محمد (ص) انسانی خردمند و خداترس بود که شما (یعنی اعراب) را از پرستش دیوان رهایی بخشید و به شما فهماند که خدای حقیقی یکتا است.»

پرسش و پاسخ درباره عدم آموزش تثلیث به پیروانش از سوی محمد (ص)
در این حال مرد عرب می خواهد بداند چرا محمد (ص) به پیروانش درباره آموزه تثلیث چیزی نیاموخت. پاسخ راهب این است که اعراب در آن زمان در زمینه شناخت خدا در حالتی کودکانه به سر می بردند و هنوز برای آموختن تثلیث که مخصوص افراد بالغ است آماده نبودند. بنابراین محمد (ص) تنها آموزه هایی را که از سرجیس بحیرا دریافت کرده بود موعظه می کرد. این نام راهبی است که هم در روایتهای اسلامی و هم مسیحی گفته اند که به محمد (ص) جوان مسایل دینی را تعلیم داده و نبوت او را نیز در آینده تشخیص داده بود. راهب می گوید یکی از دلایلی که محمد (ص) آموزه تثلیث را به اعراب نیاموخت ترس از این بود که آنها در حالت رشد نیافتگی خود آن را بهانه ای برای بت پرستی قرار دهند.

پرسش و پاسخ درباره علت تقدیس صلیب از سوی مسیحیان

این نگرانی مرد عرب را به یاد اعتراضش به رفتار دینی مسیحیان و خصوصا این گفته اش که «شما تصاویر و صلیب و استخوانهای شهیدان را می پرستید» می اندازد. در پاسخ به این اعتراض راهب مثالهای متعددی از عهد قدیم نقل می کند. متون عهد قدیم مواردی را به روش گونه شناسی نقل می کند که در زمان اقتصاد برده دارای پدران (روحانی) و پیامبران در برابر اشیاء مادی به خاک می افتادند و بدین وسیله قصد داشتند احترام بسیار خود را به خداوند نشان دهند. راهب درباره مسیح می گوید: «ما در برابر تصویر او به خاک می افتیم و احترام بسیاری برای آن قایل هستیم زیرا این تصاویر با سیمای او نشان گذاری شده و به ما رسیده است. هر زمان که به شمایلش می نگریم او را می بینیم. ما برای خاطر شخص پادشاه به تصویرش احترام می گذاریم.»
در این زمینه مرد عرب در ادامه می گوید که وی اطلاع دارد که مسیح دیگران را واداشت که از وی شمایلی بسازند و آن را برای آبگار پادشاه ادسا فرستاد. گویا اشاره به همین شمایل مشهور رضایت خاطر مرد عرب را برای تبیین موضوع فراهم کرد که در ادامه می پرسد چرا مسیحیان صلیب را تقدیس می کنند در حالی که هیچ فرمانی برای انجام این عمل در انجیل وجود ندارد؟ در ارتباط با دفاع راهب از تقدیس صلیب است که موضوعی از سوی او مطرح می شود.
این موضوع مورد علاقه مورخان اوایل دوره اسلامی تا این زمان که متن سریانی کنونی برای محققان شناخته شده بوده است. راهب به مرد عرب می گوید: «در مورد دین شما فکر می کنم محمد (ص) همه قوانین و فرامین را در قرآن تعلیم نداده است اما شما برخی را از قرآن آموخته اید، برخی از این تعالیم در سوره بقره و در G - y - g - y و در T - w - r - h وجود دارد.» نویسنده رساله پس از وقفه کوتاهی که در بحث از تقدیس صلیب رخ می دهد دوباره به موضوع برمی گردد و توضیح می دهد که اگر چه هیچ سند آشکاری برای انجام چنین عملی در انجیل وجود ندارد اما مسیحیان اشاره های نمادین بسیاری به صلیب در عالم واقع یافته اند وی حتی قضیه پیروزی مشهور کنستانتین در نبرد پل میلویان را شاهدی برای قدرت صلیب می آورد. نویسنده از این سخن چنین نتیجه می گیرد: «هر آن کس که مسیحی است ولی صلیب را نمی پرستد. همچون کسی است که مسیح را محترم نمی شمارد چنین شخصی حقیقتا در ظلمات بسر می برد. ما صلیب را نه بدان معنا که چوب یا آهن یا برنج یا طلا یا نقره است می پرستیم بلکه ما خداوند خود مسیح، آن کلمه الهی را می پرستیم که در پرستشگاه و در این بیرق پیروزی وجود دارد.»

Sources

Keywords