نمونه ای از ریاضی دانان و هندسه دانان مسلمان

در طول تاریخ، افراد بسیاری از ریاضی دانان و هندسه دانان مسلمانان به شمار می آیند که تعدادی از آنها را در زیر می آوریم:
1- ثابت بن قره (221-288هـ.ق): او کسی بود که نظریه اعداد متحاب را اصلاح کرد و اندازه گیری های جالبی در مورد تئوری سهمی انجام داد. او به کمک برخی مترجمین دیگر، موفق شد بسیاری از کتب ریاضی و نجوم یونانی را ترجمه کند. وی رصدهای شمسی را توضیح داد و در همین راستا اصول و روش هایی را توسط خودش تدوین کرد و بر هشت فلک بطلمیموسی، فلک نهمی افزود تا نوسان ظاهری اعتدالین را توضیح دهد. گفته می شود او حدود سی جلد کتاب ریاضی تألیف کرده است.
2- محمد بن ابراهیم فزاری: او اولین چهره سرشناسی است که ارقام هندی را از طریق ترجمه کتاب سند هند به دنیای زبان عربی انتقال داد.
3- ابوکامل: او همان است که جبر خوارزمی را تکمیل کرد و در زمینه پنج ضلعی، ده ضلعی، و جمع و تفریق رادیکال ها به تحقیقات خاصی دست زد. او با دو جذر حقیقی، یک معادله درجه دوم را به دست آورده بود. ابوکامل همان ریاضی دان عالی مقام است که لئوناردو پیزاییی در معادلات ریاضی خود، از وی استفاده کرده است.
4- محمد بن موسی خوارزمی (نیمه دوم قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری): او بزرگترین شخصیت ریاضی قرن دوم و سوم هجری است که موسس علم جبر می باشد. همچنین اولین کسی است که در زمینه جبر و مقابله تألیفاتی دارد و فن محاسبه او به نام «الگوریتم» و «الجبر» به اروپا انتقال یافته است. جالب است که جبر خوارزمی، تا قرن هفدهم میلادی مبنای مطالعات ریاضی اروپاییان را شکل می داد. کتاب مهم او المختصر فی حساب الجبر و المقابله به زبان های اروپایی ترجمه شد و از جمله کتاب های او می توان نام برد از: زیج، العمل بالاسطرلاب، الجمع و التفریق.
5- البتانی (244-317هـ.ق): او یکی از بزرگترین ریاضی دانان و منجمان زمان خویش است و دارای آثار متعددی است که مهم ترین آن رساله زیج می باشد. زیج او، حاوی فهرستی از کواکب ثابت از سال 81 تا 88 است. وی کسی بود که برای نخستین بار پی برد معدل اوج خورشید از زمان بطلمیموس به بعد، 16 درجه و 17 دقیقه افزایش داشته است. نیز امکان کسوف های سالانه خورشید را ثابت کرد و همچنین، سینوس را جانشین «وتر» ساخت و معرفی توابع ظلل ممدود ظلل متحول را کامل تر کرد و رابطه اضلاع و زوایای کروی راشناخت.
6- ابوبکر محمد بن حسن حاسب کرجی (فوت 420هـ.ق): وی از ریاضی دانان قرن چهارم و پنجم هجری بود که درباره حساب، معادلات سیاله (آنالیز نامعین)، نجوم و مساحی و آب های زیر زمینی تحقیقاتی کرده است. وی هفت قرن قبل از پاسکال، مثلث معروف پاسکال را به دست آورد. به این دلیل، انصاف ایجاب می کند که آن مثلث را «مثلث کرجی» بنامند. کتاب های مهم او: الفخری، والکافی فی الحساب می باشند. او از هندسه دانان به نام ایران است که در زمینه هایی هم چون نقشه برداری، زمین شناسی و آب شناسی نیز تحقیقاتی دارد. کتاب مهم او استخراج آب های زیرزمینی توسط آقای حسین خدیوجم به فارسی ترجمه شده است.
7- ابوالوفا بوزجانی (328-388هـ.ق): او کسی بود که کتاب جبر خوارزمی را شرح کرد و در بسط علم مثلثات (مانند جبر) تحقیقات ارزنده ای نمود و معادلات درجه چهارم را از تقاطع دادن سهمی و هزلولی با یکدیگر حل کرد. او درکتابی به نام مایحتاج الیه الصنانع من علم الهندسه، نحوه کاربرد وسایل مهندسی مثل پرگار و گونیا را شرح داده است. مهم ترین کتاب های او عبارتنداز: اعمال هندسی، المنازل السبع، رساله فی النسبه و التعریفات، الرساله فی الجمع المربعات والمکعبات.
8- ابوعلی سینا (قرن چهارم): اگرچه او به فلسفه و علوم دیگر مثل طب و... معروف تر است، ولی در علوم ریاضی و مثلثات نیز تحقیاتی از خود به یادگار گذاشته است.
9- ابوریحان بیرونی (362-442هـ.ق): به نوشته اسمیت: «ابوریحان بیرونی، از درخشنده ترین چهره های ریاضی در زمان خود بود و اروپاییان در معلومات ریاضی خود، مدیون او هستند.»
جرج سارتن معتقد است: «بیرونی، فیلسوفی اهل بحث و ریاضی دانی ماهر است. او یکی از دانشمندان بزرگ اسلام و جهان می باشد.»
بیرونی علاوه بر تألیفاتش در علوم نجوم و جغرافیا، در ریاضیات نیز تألیفاتی دارد، مثل: کیفیه رسوم الهند فی تعلم الحساب و مقاله ای نیز درباره استخراج کعب و وترها به وسیله خطوط منحنی در آن ها به نگارش درآورده است. کتاب او به نام التفهیم الاوائل صناعه التنجیم، از کتاب های مهم در ریاضیات و نجوم است. از دیگر کتب او: آثار الباقیه، قانون مسعودی، مقالید علم هیأت را می توان نام برد. به طور کلی، 22 جلد کتاب در زمینه ریاضی و نجوم از او باقی مانده است. کارهای علمی او عبارتند از: اختراع چند نوع تصویر جسم نما اثبات و دستور و محاسبه وتر قوس، بررسی مسأله تثلیث زاویه، محاسبه تقریبی وتر یک درجه، عکس عدد پی، تدوین علم مثلثات کروی. هم چنین، وی در مجموع بیش از 100 جلد کتاب در زمینه های گوناگون نگاشته است.
10- عمربن خیام نیشابوری (439-526 هـ.ق): او بزرگترین ریاضی دانان قرن پنجم و ششم هجری می باشد. کتاب های ریاضی او همچون: ما اشکل من مصادرات اقلیدس، الجبر و المقابله در علوم ریاضی ارزش بسیاری دارد. «مشکلات الحساب» و «رساله فی قسمه ربع الدائره» از جمله کتابهای ریاضی او هستند. وی کسی بود که توانست معادلات درجه سوم را حل نماید و تقویم جلالی را نیز تصحیح کرد. گفته شده است که تقویم او بسیار دقیق تر از تقویم گریگوری است.
جرج سارتن می گوید: «طبق تحقیقات محققان، خیام یکی از بزرگ ترین ریاضی دانان قرون وسطی (خاصه در علم جبر) می باشد، زیرا در تاریخ علم ریاضیات، خیام اولین کسی بود که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخت و طبقه بندی شایان تحسینی در این معادلات به عمل آورد. او در حل تمام انواع معادلات درجه سوم، به طور منظم تحقیق کرده و در مواردی که ناقص بودند، به حل هندسی آن ها توفیق یافته است. رساله او در علم جبر که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر علمی است؛ فکری که یکی از برجسته ترین آثار قرون وسطی می باشد.»
11- ابولحسن علی بن نسوی (قرن پنجم هـ.ق): وی هم ریاضی دان بود و هم منجم، ولی در فلسفه و پزشکی نیز دست داشت. از کتب او: القنع فی الحساب هندی، الاشباع فی شرح الشکل القطاع، التجرید فی الهندسه، الزیج الفاخر، الختصار صورالکواکب و مقاله فی عمل الدارئره را می توان نام برد.
12- خواجه نصیرالدین طوسی (597-672هـ.ق): او بزرگ ترین شخصیت فلسفی، علمی و نیز ریاضی قرن هفتم می باشد که ریاضیات اقلیدسی را شرح کرد و در نجوم و هندسه و مثلثات، آثار مهمی از خود بر جای گذاشت. کتب مهم او در زمینه ریاضی عبارتند از: الاصول و الفروع، رساله فی البدیهیه، تسطیح الارض و ترسیم الدائره، قواعد الهندسه، الجبر و المقابله، جامع فی حساب، رساله در خطوط موازی، زیج ایلخانی، تحریر اقلیدس و اشکل القطاع. جالب این که اکثر این کتاب ها به زبان های خارجی ترجمه شده است. باری، او اولین کسی بود که حالات شش گانه مثلث کروی قائم الزوایه را به کار برد. وی با جلب رضایت هلاکوخان، رصدخانه بزرگی در مراغه ساخت و دانشمندان را در آن جمع آورد و کتابخانه ای شامل چهار صد هزار جلد کتاب مهیا کرد. وی در مجموع 64 جلد کتاب صرفا در علوم ریاضی، نجوم و فیزیک به رشته تحریر درآورده است.
13- غیاث الدین جمشید کاشانی (وفات 832هـ.ق): او نیز از چهره های درخشان ریاضی و نجوم می باشد. وی در مقام ریاضی دان، تحقیقات و نظریه های جدیدی در اعداد و علم حساب دارد و کاشف حقیقی کسر اعشاری شناخته می شود. کتب مهم او در زمینه ریاضی عبارتند از: المحیطیه، رساله الجیب والوتر، مفتاح الحساب، شرح آلات رصد، زیج خاقانی. او کسی بود که توانست عدد پی را تا شانزدهم رقم اعشار حساب کند! در آن موقع، در اروپا ریاضی دانان فقط توانسته بودند تا شش رقم اعشار حساب کنند. کاشانی ضمنا توانست سینوس یک درجه را تا چندین رقم اعشار حساب کند. او برای تعیین موقعیت سیارات ،یک دستگاه ساده ساخته بود.
14- شیخ بهاء الدین عاملی (953-1031هـ.ق): او از چهره های ریاضی قرون دهم و یازدهم هجری می باشد. مهم ترین کتاب ریاضی او خلاصه الحساب می باشد که توسط پروفسور مار به زبان فرانسه ترجمه شده است. و به مدت دویست سال در کشورهای ایران، ترکیه و هندوستان چاپ و تدریس می شده است. او در کتاب سعی کرده است مسائل ریاضی را با ساده ترین روش ممکن حل کند.
او حدود یکصد و بیست جلد کتاب دارد که بیست جلد آن در زمینه ریاضی، نجوم و هندسه می باشد و مهم ترین آن ها عبارتند از: بحرالحساب، حجرالحساب، رساله فی نسبه اعظم الجبال الی فطر الارض، اسطرلاب، انوارالکواکب، تحقیق جهت قبله، تشریح الافلاک، صحیفه در اسطرلاب و جبر مقابله.
از ریاضی دان دیگر به نام جابربن الفلح اشبیلی که در اواسط سده دوازدهم درگذشت، می توان یادکرد.

تعدادی دیگر از ریاضی دانان
اسامی تعدادی دیگر از ریاضی دانان تمدن اسلامی به قرار زیر است:
1- ابوالعباس فضل بن حاتم نیریزی
2- حجاج یوسف بن مطر (هندسه دان)
3- ابو منصور عبدالقاهرین طاهر بغدادی
4- ابوعثمان سعیدبن یعقوب دمشقی
5- ابوالفتح محمود اصفهانی
6- ابوالجواد محمد بن لیث
7- ابوالحسن علی بن ابی الرجال شیبانی
8- ابو اسحاق ابراهیم زراقالی
9- حجاج بستی
10- علی بن احمد عمرانی
11- عبدالعزیز قبیسی
12- ابوزید احمد بن سهل بلخی
13- ابوعمران موسی بن یونس
14- قیصر بن ابی القاسم
15- ابوالقاسم اصبغ غرناطی
16- محمد بن عبدالباقی بغدادی
17- یوسف مومن
18- الحسن مراکشی

Sources

Keywords