معنای مصحف در جایگاه های مختلف

در زبان عرب، به چیزی که در آن می نویسند «صحیفه» و جمع آن را، صحائف، صحف و صحف گویند. و «مصحف» و «مصحف» را، «الجامع بین الدفتین» یعنی مجموعه میان دو جلد نامند.
در تفسیر «دفتین» گفته اند: الدفه: جنب و پهلو و صفحه هر چیز است. پوست کشیده شده بر دو روی طبل را که بر آن می کوبند نیز، «دفتا الطبل» یعنی جلدهای دو طرف طبل نامیده اند.
و از این، جلد اول آخر کتاب را نیز «دفتا المصحف» یعنی دو جلد در بردارنده «صفحات» کتاب می نامند و هرگاه می گویند: «حفظ ما بین الدفتین» مقصودشان این است که، کتاب در میان در جلد آن محفوظ است.
بنابراین، «مصحف» نام کتاب جلد شده است. زیرا، اگر «صحیفه» همان است که در آن می نویسند و جمع آن «صحف»، «مصحف» نیز، جامع و در بردارنده «صحف» ی است که میان دو جلد است. پس «مصحف» در کلام عرب به معنای «کتاب جلد شده» در زبان فارسی است، چه قرآن باشد و چه غیر قرآن.

مصحف در اصطلاح صحابه
واژه «مصحف» در روایات «جمع قرآن» تا زمان عثمان، به همان معنای لغوی به کار رفته است.
بخاری از صحابی «زیدبن ثابت» روایتی دارد که فشرده آن چنین است: زید گوید: «خلیفه ابوبکر به او دستور داد تا قرآن را جمع کند. گوید: همه قرآن را گرد آوردم. صفحات گرد آمده نزد ابوبکر بود تا از دنیا رفت. سپس در حیات عمر نزد او و پس از وی نزد حفصه دختر عمر باقی بود.»
بخاری بعد از آن از «انس» روایتی آورده که فشرده اش چنین است: «هنگامی که عثمان تصمیم به جمع قرآن گرفت او را نزد حفصه فرستاد که: «صحف» و نوشته ها را نزد ما بفرست تا «مصاحف» را از روی آنها نسخ برداری کنیم و سپس به تو بازگردانیم...تا آخر خبر.»
بدیهی است که واژه «صحف» و «مصاحف» در این دو روایت، به همای معنای لغوی یعنی: نوشته ها و کتاب های جلد شده، آمده است.
صریح تر از آنچه در روایت بخاری آمده، روایاتی است که ابوداود سجستانی (=سیستانی) در باب: «جمع قرآن در مصحف» در کتابش به نام «المصاحف» به گونه زیر آورده است:
الف- از محمد بن سیرین روایت کند که گفت: «هنگامی که رسول خدا (ص) رحلت فرمود، علی (ع) سوگند خورد که جز برای نماز جمعه ردا بر دوش نگیرد تا «قرآن» را در «مصحف» جمع کند.»
ب- از ابی العالیه روایت کند که: «آنان که «قرآن» را در زمان خلافت ابی بکر در یک «مصحف» جمع کردند.»
ج- از حسین روایت کند که: عمر بن خطاب دستور جمع قرآن را داد و او اولین کسی بود که «قرآن» را در استشهاد ما به این روایات سه گانه از آن رواست که:
در زمان روایت آنها معنای «مصحف» اعم از قرآن بوده است، و چنان که گذشت، در آنها به ترتیب آمده بود:
الف- تا «قرآن» را در «مصحف» جمع کند.
ب- «قرآن» را در «مصحف» جمع کردند.
ج- دستور جمع «قرآن» را داد و او اولین کسی بود که «قرآن» را در «مصحف» جمع کرد.
حال، اگر «مصحف» در نزد آنان همان «قرآن» بود معنای روایات بدین گونه می شد:
الف- تا «قرآن» را در «قرآن» جمع کند.
ب- «قرآن» را در «قرآن» جمع کردند.
ج- او اولین کسی بود که «قرآن» را در «قرآن» جمع کرد.

مصحف در روایات امامان اهل بیت علیهم السلام
«مصحف» در روایات امامان اهل بیت (ع) نیز، به همای معنای لغوی مکتب خلفاست. کلینی در کافی باب: «قراء القرآن فی المصحف» روایت کند که:
1- امام صادق (ع) فرمود: «من قرء القرآن فی المصحف متع ببصره، و خفف عن والدیه، و ان کانا کافرین؛ هر کس «قرآن» را در «مصحف» تلاوت کند، دیدگانش را بهره مند و پدر و مادرش را -اگر چه کافر باشند- سبک بار گرداند.»
2- و نیز، فرموده: «قرء القرآن فی المصحف تخفف العذاب عن الوالدین، ولو کانا کافرین؛
تلاوت «قرآن» در مصحف، عذاب پدر و مادر را -اگر چه کافر باشند- کاهش می دهد.»
پس، با توجه به آنچه آوردیم، «مصحف» در کلام صحابه و تابعین و راویان مکتب خلفا و مکتب اهل بیت (ع) به معنای: «کتاب جلد شده» به کار رفته است. یعنی: «مصحف» در گفتگوها و محاورات صدر اسلام در همان معنای لغوی استعمال شده، پس از آن، در دوره های بعد، «قرآن» مدون جلد شده به «مصحف» شهرت یافته است.

Sources

Keywords