ابومعشر بلخی

ابومعشربلخی،جعفر بن محمد بن عمر (19 صفر 171/28 رمضان 272 ق/10 اوت 787-9 مارس 886 م)، منجم ایرانی. نام او در منابع قدیم و جدید غربی به صورت اپومسر، البومسر و یا بیش و کم مشابه آن آمده است. زاد روز یاد شده تنها از روی زایچه ای در کتاب احکام تحویل سنی الموالید اثر ابومعشر به دست آمده است و چندان مسلم نیست. از سوی دیگر، براساس روایتی از بیرونی، برخلاف گفته ابن ندیم که 272 هـ ق را سال مرگ ابومعشر می داند، وی گویا تا 280 هـ ق زنده بوده است. به روایت ابن ندیم وی پیش از اشتغال به تنجیم، محدث بوده است. اما این سخن احتمالا از خلط میان ابومعشر منجم و ابومعشر سندی (هـ م) فقیه و مورخ ناشی شده است، چه در آثار ابومعشر منجم، مطلقا اثری از حدیث دیده نمی شود. ابومعشر از اوایل سده 3 ق/9 م در بغداد به سر می برده است.
درباره گرایش ابومعشر به دانش نجوم افسانه هایی نقل کرده اند: برپایه روایتی وی به هنگام اشتغال به حدیث، پرداختن به فلسفه و نجوم را ناروا می شمرد و به همین علت، با یعقوب بن اسحاق کندی دشمنی می ورزید و مردم را برضد وی برمی انگیخت، اما کندی توانست به کمک کس یا کسانی وی را به حساب و هندسه علاقه مند سازد؛ ابومعشر، گرچه در علوم ریاضی توفیقی به دست نیاورد، اما به نجوم علاقه یافت و نزد کندی به آموزش آن پرداخت. افسانه دیگری حاکی از آن است که ابومعشر در بلخ به فقاهت اشتغال داشت و چون شنید که کندی نسبت به یکی از فقهای بغداد بی حرمتی روا داشته، به عزم کشتن وی رهسپار بغداد شد و با تظاهر به داشتن قصد آموزش نجوم نزد او رفت، اما کندی که از راه تنجیم نیت وی را دریافته بود، با چند کلمه او را متنبه ساخت و برای او کمال علمی پیش بینی کرد. ابومعشر نیز شیفته کندی شد و نزد وی آموزش یافت. در بسیاری منابع تأکید شده است که ابومعشر آموزشهای نجومی خود را در 47 سالگی آغاز کرده است. در حالی که از زایچه ای در کتاب اسرار علم النجوم یا مذاکرات شاذان بن بحر معلوم می شود که وی سالها پیش از آن به تنجیم می پرداخته است.
ابومعشر در عصر خویش مشهورترین منجم جهان اسلام بود و گویا در حکومت معتز، رئیس منجمان دارالخلافه و در خلافت معتمد منجم موفق -برادر خلیفه و صاحب اقتدار حقیقی دستگاه خلافت- بوده است. اشتهار وی تا قرنها بعد همچنان حفظ شد. در منابع اسلامی از او بسیار یاد شده و در آثار غربی نیز بیش از هر منجم دیگری از او نام برده شده است. صاعد اندلسی او را داناترین مردم به احوال ایرانیان و اخبار دیگر اقوام می داند و از او چنان نام می برد که گویی سخن وی در هر باب و از جمله در باب دانشهای اقوام و دانشمندان آنان، رویدادهای مهم جهان، تاریخ ملتها، بنای اهرام مصر و پیشگویی طوفان عصر نوح، و حتی در باب ارزش کار مترجمان کتابهای یونانی حجتی قاطع است.
افسانه های فراوانی نیز به عنوان پیشگوییهای درست ابومعشر نقل شده است: پیشگویی او در دوران مستعین که گویا بر اثر آن به فرمان خلیفه تازیانه خورده است؛ پیشگویی خلع و قتل مستعین و خلافت معتز که در داستان مربوط به آن، نام بحتری شاعر نیز به عنوان دوست و معاشر به میان می آید؛ پیشگویی زمان قتل صاحب الزنج؛ پیشگویی سرنوشت یک شاهزاده هندی، یا انواع غیبگوییهایی که عنوان آزمایش یا سرگرمی داشته است و سرانجام پیشگوییهایی که تاریخ و مضمون آنها با دوران زندگانی ابومعشر و واقعیات تاریخی هماهنگی ندارد، مانند آن پیشگویی که درباره آینده حامد بن عباس، وزیر مقتدر عباسی به وی نسبت داده می شود. ابومعشر شهرت خود را بیش از همه مدیون این افسانه هاست، در حالی که ما، شناخت خود را از ابومعشر، بیش از همه وامدار روشنگریهای ابوریحان بیرونی هستیم که از وی به عنوان مردی خودپسند یاد می کند که دعاوی خود را با دلیلهای علمی مستند نمی سازد و از تدلیس خودداری نمی ورزد و برخی احکام او نیز آشکارا نادرست است. در کتاب اسرار علم النجوم ابومعشر نیز حکایتهایی نقل شده است که این ارزیابی بیرونی را تأیید می کند.
درباره حالات، روحیات، رفتار و اخلاق ابومعشر نیز نکاتی در برخی منابع و به ویژه در اسرار علم النجوم دیده می شود. او در خوردن و به ویژه در نوشیدن شراب افراط می کرد و به هنگام پری ماه، دچار صرع می شد. خود وی معتقد بود که اگر یک سال از نوشیدن شراب پرهیز کند، از صرع رهایی خواهد یافت. شاذان بن بحر شاگرد ابومعشر در جایی با وی به مناقشه می پردازد و در درستی حکم وی اشکال می کند و در جای دیگر او را متهم می سازد که حکم خود را، نه از راه تنجیم، بلکه از روی شواهد عادی صادر کرده است و بر این پایه، به صراحت استادش را شیاد می خواند و ابومعشر بی آنکه درشتی کند، در پاسخ به دلالت اوضاع و طبایع کواکب استناد می ورزد. همین شاگرد از سری سخن می گوید که ابومعشر به او آموخته و وی را از فاش ساختن و نیز فراموش کردن آن برحذر داشته است، اما شاذان به رغم پذیرفتن این شرط، از بازگو کردن آن در کتاب خودداری نمی کند (گ10ب). یک سخن دیگر نیز هست که اگر راست باشد، ما را از هر گونه گواهی دیگری بر شیادی این پرآوازه ترین منجم سده های میانه بی نیاز می سازد.
شاذان بن بحر، پس از ذکر شرایط نجومی برخی احکام از قول ابومعشر، پاسخ کم نظیر و حیرت آور وی را در برابر این پرسش خویش که چرا این شرایط را در کتابهای خود نیاورده است، نقل می کند، آن پاسخ چنین است: «هرگاه دانشمند همه دانش خود را در کتابهایی که تألیف می کند، بگنجاند و چیزی را نگفته باقی نگذارد، خویشتن را به صورت ظرفی تهی درمی آورد، مردم از او بی نیاز می شوند و فضل و ریاست او بر ایشان از میان می رود». دیگر ویژگی توجه برانگیز ابومعشر، دلبستگی شدید او به ایران و اعتقاد او به دانش و خرد ایرانیان است که نشانه های آن در آثارش به چشم می خورد. وی گر چه با نوعی احتیاط، اما به هر حال به شکلی که عشق و تعصب و غیرت در آن آشکار است، مدعی برتری ایرانیان در جهان اندیشه و دانش بر دیگر اقوام است. یک جا گوید: «شاهان فارس به حفظ دانشها در برابر رویدادهای آسمانی و آفات زمینی توجه بسیار داشتند». آنگاه به شرح دقت و همت آنان در انتخاب کاغذ بادوام و مقاوم، و گزینش مکان مناسب برای نگاهداری کتابها می پردازد.
این مقدمه ای است تا گریز بزند به وجود کتابهای ارزشمندی در بنایی به نام سارویه واقع در کهندزجی اصفهان که به برکت استحکام کاغذ و سلامت محیط، از آفات قرون و اعصار مصون مانده است و از آن جمله کتابی است منسوب به یکی از حکمای متقدم که در آن از «ادوار و سالها» سخن رفته است و «اوساط کواکب» و علل حرکات آنها را می توان از آن «ادوار» استخراج کرد و آن ادوار را «ادوار هزارات» می خوانده اند و قدمای هند و بابل از این کتاب بهره برده اند و منجمان آن دوران زیج مشهور شهریار را از آن استخراج کرده اند. بنای سارویه که ابومعشر از آن سخن می گوید، گویا در شکوه و چگونگی اعجازآمیز ساخت آن، همانند اهرام مصر بوده است و اهرام مصر نیز به نوبه خود به فرمان هرمس اول، نواده کیومرث پادشاه ایرانی ساخته شده است. کیومرث، به گفته ابومعشر، نخستن کسی است که برای روز و شب ساعات معینی ساخته و آن را به هرمس آموخته و هرمس نیز نخستین کسی است که از پزشکی سخن رانده و درباره «اشیاء علویه و ارضیه» شعر گفته و نسبت به وقوع طوفان نوح هشدار داده است.
اینگونه ابراز شگفتی نسبت به نیاکان و تلاش در راه بلند ساختن نام و آوازه ایشان، در میان دانشمندان ایرانی سرزمینهای خلافت اسلامی که از تسلط و قوم گرایی فرمانروایان عرب خوشدل نبودند، بازتابی طبیعی و پدیده گسترده ای بوده است. بدین سان هرگاه، ستایش ابومعشر از مأمون را ـکه در برخی منابع از آن سخن گفته شده ـ جدی پنداریم، باید آن را ناشی از اعتدال نسبی این خلیفه به ویژه در رفتار با ایرانیان بدانیم. ابومعشر در آثار خویش کوشیده است تا با یاری گرفتن از سنتهای ایرانی، هندی و یونانی و با استفاده از فلسفه سریانی که به تأثیر ستارگان و سحر رنگ نوافلاطونی می داد و در نوشته های کندی و کتابهای حرانیان و نیز در آثار دانشمندان ایرانی پیش از وی مانند ماشاءالله، ابوسهل فضل بن نوبخت، عمربن فرحان طبری و ابویوسف یعقوب قصرانی منعکس است، درستی احکام نجوم و کاربرد آن را در سحر و افسون به اثبات رساند. برهان فلسفی ابومعشر ارسطویی و همراه با عناصر نوافلاطونی بوده و در این باره از نوشته های منسوب به هرمس و آگاثودمون، پیشوایان حرانی، سود برده است.

وی برای جهان هستی 3 سطح می شناسد: الهی(فلک نور)، اثیری (8 فلک آسمانی) و هیولانی (جزء زیر قمر). ابومعشر به پیروی از حرانیان کوشید وجود رابطه میان افلاک آسمانی و جهان متغیر زیر فلک قمر را به اثبات رساند و برای پیوند میان افلاک آسمانی و جزء زیر فلک قمر، از لحاظ احکام نجومی پایه علمی بسازد. به گفته ابومعشر، اجسام زمینی می توانند به وسیله اجرام فلکی به حرکت درآیند و دچار دگرگونی و استحاله و کون و فساد شوند و همچنین اجرام فلکی نیز نیروی آن را دارند که بر اجسام خاص زمینی اثر بگذارند. وی بر پایه این دیدگاه معتقد بود که همه معارف منشأ الهی دارد و نشانه های وحی خداوندی در هر علم به چشم می خورد؛ روح انسانی که از فلک نور الهی به زیر فلک قمر فرود آمده، می تواند با یاری و وساطت افلاک آسمانی و از راه نماز، عبادت و اوراد و اذکار، از یک فلک به فلک بالاتر صعود کرده و سرانجام به خدا متصل شود و بدون توسل به این واسطه ها وصول میسر نیست و این همه از تحقیق و مطالعه در علم نجوم و احکام آن حاصل می گردد.
او عقیده داشت که درستی و اعتبار احکام نجوم تنها از راه مکتب ارسطویی حرانیان معلوم نمی شود، بلکه همچنین می توان با تکیه بر دقایق تاریخ انتقال علوم در جهان، اجزاء حقیقت را درباره طبیعت که در میان اقوام مختلف پراکنده است، به یک مبدأ الهی وصل کرد، و بر این پایه احکام نجوم و سحر را سودمندترین دانشها برای انسان می دانست. او همچنین بر این عقیده بود که هر یک از ستارگان در صفات اشیاء و سرنوشت و مقدرات اشخاص اثر داشته و در تغییرات طبیعی و حتی بعضی تغییرات نفسانی مؤثرند و بشر به وسیله علم احکام نجوم می تواند تغییرات ناشی از ستارگان را پیشگویی کند. ابومعشر در زیج الهزارات، برای سنتهای فرهنگی نوع بشر، به سبب آنکه برخاسته از وحی است، منشأ واحدی قائل شده است. ابومعشر با تألیف کتاب الالوف و کتب فی بیوت العبادات باعث شهرت بیشتر حرانیان شده است. وی گاه به گاه اشاره ای به طلسمات می کند، ولی به پیشگویی، بیش از دخل و تصرف در آینده، دلبستگی نشان می دهد.
گروهی برآنند که علاقه و توجه دانشمندان نسبت به احکام نجوم در نیمه دوم سده 2ق/8م در بغداد، انتقال رساله های احکام نجومی ساسانی به جهان اسلام، ورود یک هیأت هندی در 155ق/771م به بغداد برای تعلیم علوم هندی و کمک در ترجمه نوشته های هندی به عربی و نهضت دامنه داری که در زمان مأمون در ترجمه آثار خارجی به عربی پیدا شده بود، سبب گردید تا کتابهای اساسی نجوم یونانی، از جمله المجسطی و کتاب الاربعه بطلمیوس و کتابهای دیگر از سریانی و یونانی ترجمه و در دسترس علاقمندان این علم قرار گیرد. ابومعشر نیز چنانکه ذکر شد، از این ترجمه ها و آثار آگاهی پیدا کرد و توانست از مطالب آنها در مباحث و موارد مختلف تألیفات خود بهره گیرد. از شاگردان و پیروان ابومعشر می توان ابن مازیار (ابن بازیار) (مسعودی، 1/91)، محمد بن عبدالله بن سمعان، عبدالله بن مسرور نصرانی و ابوسعید شاذان بن بحر را نام برد که این یک سخنان ابومعشر را زیر عنوان اسرار علم النجوم یا مذاکرات شاذان بن بحر گرد آورده است.

آثار:
آثار ابومعشر از لحاظ دربرداشتن بخشهایی از نوشته های کهنی که اصل آنها از بین رفته، قابل توجه است، ولی از دیدگاه دانش ستاره شناسی قدیم کم ارزش است. به همین سبب، به رغم آنکه آثار او و ترجمه آنها، نفوذ ژرفی بر دانشمندان مسلمان و اروپایی داشته است، نمی توان وی را در ردیف دانشمندان بزرگ اسلامی به حساب آورد.

الف- چاپی:
1. الابراج و الطوالع و فوائد شتی فی علم الحساب، در 1987م در بیروت به چاپ رسیده است.
2. بغیه الطالب فی معرفه الضمیر المطلوب و الطالب و المغلوب و الغالب. این کتاب درباره علم رمل است که بارها در مصر به چاپ رسیده است.
3. القرانات. این کتاب شامل 8 مقاله است. برخی گفته اند این کتاب از آن سندبن علی است و ابومعشر آن را به خود نسبت داده است. یوحنا اشبیلی آن را به لاتینی ترجمه کرده است. این ترجمه در 1489م به وسیله ارهارد راتدلت در آوگسبورگ و در 1515م به کوشش یاکوبوس پنتیوس لئوکنسیس در ونیز چاپ شده است. یک فصل از این ترجمه لاتینی که گویا ابومعشر آن را از کندی گرفته و به خود نسبت داده بود، در مقاله ای از ا.لوث با عنوان «کندی اختربین» در کتاب «پژوهشهای شرقی» در 1875م در لایپزیگ تجدید چاپ شد. از ترجمه فارسی این کتاب چند نسخه خطی در دارالکتب قاهره، کتابخانه ملک و کتابخانه ملی رشت موجود است.
4. المدخل الکبیر فی (الی) علم احکام النجوم، در 8 «قول». این کتاب مهمترین اثر به جای مانده ابومعشر است و در حدود سال 235ق نوشته شده است. وی در فصل دوم قول اول کوشیده است اعتبار احکام نجوم را به اثبات رساند. همچنین گفته اند که این کتاب را سندبن علی نوشته و به ابومعشر اهداء کرده بود و او آن را به خود نسبت داده است. تنها بخشی از این اثر منتشر، و گزیده هایی از آن نیز در حدود سال 379ق/1000م به یونانی ترجمه شده است. در میان ترجمه های متعددی که به زبان لاتینی به عمل آمده، ترجمه یوحنا اشبیلی مشهورتر است. چاپ تصویری این کتاب در 1405ق/1985م در فرانکفورت منتشر شده است. این اثر به زبانهای انگلیسی و آلمانی ترجمه شده است. واده رساله ای با عنوان «دفاعی از احکام نجوم در کتاب المدخل ابومعشر» نوشته که در شماره 5 «سالنامه اسلام شناسی»، در 1963م منتشر شده است.
5. کتاب الموالید الصغیر، که چندبار در قاهره به چاپ رسیده است. این اثر مشتمل بر 2 مقاله و 13 فصل است. 4 فصل اول آن از سحر و احکام نجوم در ادوار مختلف، 5 فصل بعدی مطالب عجیبی درباره سحر و پیشگویی و 4 فصل آن درباره موالید است.

ب- خطی
1. اصل الاصول، درباره موالید، ابوالعنبس صمیری آن را از تألیفات خود می دانسته است. در برخی از نسخه های خطی این کتاب نیز نام مؤلف صمیری آمده است. این کتاب با عنوان الاصل فی علم النجوم و سرائر الاسرار نیز نامیده شده است. نسخه هایی از آن در کتابخانه ملی، آستان قدس و اسکوربال موجود است.
2. کتاب الالوف. این کتاب یکی از مهم ترین آثار ابومعشر است که اصل آن از بین رفته، ولی احمد بن محمدبن عبدالجلیل سجزی بخشهایی از آن را با عنوان منتخبات کتاب الالوف در جامع شاهی و بخشی دیگر را با عنوان فصل من کتاب الالوف فی اجتماع الکواکب السبعه و مبادی التواریخ به صورت مستقل آورده است. بخشی از این کتاب که در آن مطالبی درباره «نسیء» آمده، در منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک، اثر عبدالجبارین محمد خرقی نقل شده است. این بخش توسط محمود افندی در «مجله آسیایی» (1858م) به چاپ رسیده است. لیپرت نیز قسمتهایی از آن را که در کتابهای دیگر نقل شده، در «نشریه دانش خاورشناسی وین» گرد آورده است. ا.س.کندی با استفاده از متن جامع شاهی بخش کوچکی از آن را به انگلیسی ترجمه کرده است.
3. الامطار و الریاح و تغیر الاهویه، که ابومعشر آن را بنا بر روش حکمای هند تألیف کرده است و متن اصلی اکنون در دست نیست، بلکه فقط ترجمه لاتینی آن که در 1507م در و نیز همراه با رساله فی علل القوی المنسوبه الی الاشخاص العالیه الداله علی المطر، تألیف یعقوب ابن اسحاق کندی به چاپ رسیده، موجود است.
4. احکام تحویل سنی الموالید. نسخه هایی از آن در پاریس و کتابخانه اسکوریال موجود است. سجزی گزیده ای از آن را در 23 باب به نام منتخب کتاب الموالید به زبان عربی فراهم آورده که نسخه هایی از آن در کتابخانه ملی تهران و کتابخانه آستان قدس موجود است؛ وی سپس کتاب اخیر را با اضافاتی مشتمل بر جدولهای تقویم و غیره به زبان فارسی، با عنوان برهان الکفایه ترجمه کرده که در کتابخانه آستان قدس نگهداری می شود. این اثر ابومعشر را یوحنا اشبیلی به لاتینی ترجمه کرده که در 1489م در آوگسبورگ و در 1515م و در ونیز به چاپ رسیده است. متن اصلی عربی نیز به یونانی ترجمه شده که 5 کتاب اول آن در لایپزیگ به طبع رسیده. این ترجمه یونانی نیز به لاتینی ترجمه شده و به وسیله ولف در 1559م در بازل انتشار یافت. بخشی از آن نیز به وسیله ف.بل تصحیح و به آلمانی ترجمه شد. این ترجمه در 1912م منتشر گردید،
5. کتاب الکدخدا و کتاب الهیلاج. بعضی این کتاب را با دو عنوان جداگانه ذکر کرده اند، ولی قفطی آن را زیر یک عنوان آورده است. اصطلاحات فارسی در این کتاب نشان از آن دارد که مطالب مربوط به آن بازمانده از دوره ساسانی است. یک نسخه خطی از این اثر در کتابخانه نور عثمانیه نگهداری می شود.
6. النکت، یا تحاویل سنی العالم، کتابی است در 7 مقاله که در سده 5ق/11م به وسیله ابراهیم منجم از عربی به فارسی ترجمه شده و در آن از کواکب، اقترانات، طوالع، اسهام و جز آنها بحث شده، نسخه خطی آن در کتابخانه ملی موجود است. این کتاب به وسیله یوحنا اشبیلی با عنوان فلورس به لاتینی ترجمه شده و توسط ارهارد راتدلت در 1489 و 1495م در آوگسبورگ و به وسیله سسا در 1488 و 1506م در ونیز انتشار یافته است.
7. اسرار علم النجوم یا مذاکرات شاذان بن بحر: نسخه های خطی آن در کتابخانه های کمبریج و اسماعیل صائب، نگهداری می شود. ابومعشر آثار دیگری نیز دارد که نسخه های خطی آنها در دست است.

Sources

Keywords