ترتیب نزول آیات قرآن

آیات قرآن مجید به چه ترتیب نازل شد؟
سور و آیات قرآن مجید یکجا نازل نشده است، این مطلب علاوه بر تاریخ قطعی که به نزول تدریجی قرآن مجید در امتداد بیست و سه سال مدت دعوت پیغمبر اکرم (ص) شهادت می دهد از مضامین خود آیات نیز روشن است خدای متعال می فرماید: «و قرآنا فرقناه لتقرئه علی الناس علی مکث و نزلناه تنزیلا؛ و قرآن را (سور و آیات آن را) از هم جدا کردیم تا آن را به درنگ به مردم بخوانی و آن را با یک نوع تدریج نازل نمودیم.» (اسری/ 106)
در قرآن مجید ناسخ و منسوخ هست و آیاتی است که ارتباط تام به قصص و حوادثی دارد که هرگز در یک زمان جمع نمی شوند تا آیات مربوط به آنها یکجا نازل شده درباره آنها به گفتگو پردازد. و همچنین سور و آیات قرآنی به این ترتیب که در مصحف شریف قرار گرفته نازل نشده اند به این معنی که اول سوره حمد پس از آن سوره های بقره و آل عمران و نساء و مائده و به همین ترتیب نازل شده باشد و همچنین آیات به ترتیب مضبوط.
زیرا در این خصوص نیز علاوه بر شهادت تاریخ قطعی مضامین خود آیات نشان می دهد که برخی از سور و آیات قرآن با مضامینی که مناسب با اوایل زمان بعثت است مانند سوره علق و نون در اواخر قرآن مجید ثبت شده و سوره ها و آیه های بسیاری که مضامین آنها با پس از هجرت و اواخر عهد رسول اکرم (ص) سازگار است مانند سوره های بقره و آل عمران و نساء و انفال و توبه در اوایل قرآن گذاشته شده است.
بدیهی است که به موجب این مضمونهای مختلف سور و آیات قرآنی از جهت نزول ارتباط کامل با حوادث و وقایع و نیازمندیهای گوناگون دارد که در خلال مدت دعوت پیغمبر اکرم (ص) تحقق یافته و به وقوع پیوسته است.
مثلا سور و آیاتی که تنها مشتمل به دعوت مشرکین و مبارزه با بت پرستی است با روزگار پیش از هجرت که پیغمبر (ص) در مکه و گرفتار دعوت بت پرستان بود مناسب است و آیات قتال و آیات احکام که به دنبال حوادث و نیازمندیهایی که پس از هجرت و انعقاد جامعه اسلامی در شهر یثرب (مدینه) و پیشرفت روز افزون اسلام پیدا شده نازل گردیده است.

ب- در تعقیب بحث گذشته
بنابر آنچه گذشت سور و آیات قرآنی به حسب اختلافاتی که در محل نزول و زمان نزول و اسباب و شرائطی که زمینه نزول را فراهم آورده انقساماتی پیدا می کنند.
1- برخی از سور و آیات مکی هستند و برخی از آنها مدتی و معمولا آنچه از قرآن قبل از هجرت پیغمبر اکرم (ص) نازل شده مکی شمرده می شود و بیشتر سوره های قرآنی و به ویژه سوره های کوچک ازین قبیل است و آنچه بعد از هجرت نازل شده مدنی خوانده می شود اگرچه در خارج مدینه و حتی در مکه نازل شده باشد.
2- برخی از سور و آیات در سفر و برخی در حضر نازل شده اند. و همچنین سور و آیات منقسم می شوند به آنچه در شب یا در روز نازل شده و همچنین به آنچه در صلح یا در جنگ نازل شده و به آنچه در زمین یا در آسمان نازل شده و به آنچه در خلوت یا در میان مردم نازل شده است.
3- برخی از دو سوره ها مکررا نازل شده چنانکه گفته می شود که سوره حمد دو مرتبه نازل شده یک مرتبه در مکه و یک مرتبه در مدینه و همچنین برخی از آیات مکررا نازل شده چنانکه آیه «ان فی ذلک لایة و ما کان اکثرهم مومنین* و ان ربک لهو العزیز الرحیم؛ مسلما در اين [واقعه] عبرتى بود ولى بيشترشان ايمان ‏آورنده نبودند* و قطعا پروردگار تو همان شكست‏ ناپذير مهربان است.» (شعراء/ 67- 68) در سوره شعرا هشت فقره تکرار یافته و گاهی یک آیه در بیشتر از یک سوره چنانکه آیه «و یقولون متی هذا الوعد ان کنتم صادقین» در شش سوره مختلف واقع شده.
و همچنین گاهی جمله ای معین در جائی آیه کامل و درجای دیگر جزء آیه است چنانکه جمله «الله لا اله الا هو الحی القیوم» در اول سوره آل عمران آیه کامل و در سوره بقره جزء آیة الکرسی است و غالب سور و آیات یکمرتبه نازل گردیده و از یک محل تعدی نمی کند. و در هر حال اینگونه اختلاف در میان آیات قرآنی معلول اقتضائات مختلف مقام بیان می باشد که در جائی تکرار یک جمله را ایجاب می کند و آن را تکیه گاه کلام قرار می دهد و گاهی نه.
نظیر این اختلاف اختلاف دیگری است که از جهت درازی و کوتاهی در میان سور و آیات قرآنی هست مانند سوره کوثر که کوتاهترین سوره قرآنی و سوره بقره که بلندترین سوره ها می باشد و مانند آیه «مدهامتان؛ كه از [شدت] سبزى سيه‏گون مى ‏نمايد.» (الرحمن/ 64) که کوچکترین آیه قرآنی و یک کلمه است و آیه دین که 282 سوره بقره و بلندترین آیه قرآن و به بیشتر از سی جمله مشتمل است.
همه این اختلافات به اقتضای مقام بیان ساخت چنانکه گاهی در میان دو آیه متصل به هم اتفاق می افتد مانند دو آیه کریمه بیستم و بیست و یکم سوره مدثر که اولی یک جمله و دویمی بیشتر از پانزده جمله است.
نظیر این اختلاف اختلافی است که آیات سوره های قرآن از جهت ایجاز و اطناب بیان دارند چنانکه با مقایسه امثال سوره فجر و سوره لیل به امثال سوره بقره و مائده روشن است و اغلب سوره های مکی با اسلوب ایجاز و اغلب سوره های مدنی با سیاق اطناب نازل شده اند.
و ازین باب است آنچه گفته شده که اولین آیاتی که پیغمبر اکرم (ص) نازل شده سوره علق یا پنج آیه از اول سوره علق می باشد و آخرین آیه ای که نازل گردیده در سوره بقره آیه 281 است. «واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لایظلمون؛ و بترسيد از روزى كه در آن‏، به سوى خدا بازگردانده مى‏ شويد، سپس به هر كسى (پاداش‏) آنچه به دست آورده‏، تمام داده شود؛ و آنان مورد ستم قرار نمى‏ گيرند.»

Sources

Keywords