کیفیت نزول قرآن بر قلب پیامبر

آنچه از قرآن استفاده می شود، نزول قرآن بر دو گونه است:
1- نزول دفعى و کلى.
2- نزول تدریجى.
نزول دفعى یعنى قرآن به طور کامل در شب قدر بر قلب رسول اکرم (ص) و نزول تدریجى عبارت از نزول قرآن در مدت بیست و سه سال (دوران دعوت) به تدریج و به ‏مناسبت‏ها و طبق رویدادها. خداوند در سوره دخان آیات ‏3 و 4 می فرماید: «انا انزلناه فى لیله القدر مبارکه* انا کنا منزلین فیهایفرق کل امر حکیم‏؛ ما قرآن را در شبى مبارک فرستادیم، زیرا همواره هشدار دهنده و انذار کننده بوده ‏ایم.» در آن شب مبارک هر امرى طبق حکمت ‏خداوند تنظیم می شود. مبارکه: مبارک از ماده برکت است. یعنى بسیار سودمند و جاویدان‏ که از رحمت گسترده الهى برگرفته شده. برکت‏ به معناى افزونى و فراخى و زیادى نعمت و روزى نیز گویند. در آیه می خوانیم: «ولو ان اهل القرى آمنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض؛ اگر مردم قریه ‏ها (شهرها) ایمان آورده و تقوا پیشه خود می ساختند، بی گمان، از آسمان و زمین بر آنها درهاى برکت و افزونى می گشودیم.» (اعراف/ 96) شب قدر که در آن قرآن نازل شده، مبدا تمام خیرات و برکات و سرچشمه نیکیها و خوبیها است. شبى است که مقدرات جهان بشریت‏ با نزول قرآن در آن استحکام می پذیرد و مشخص می گردد.

از کجا بدانیم که «لیله مبارکه‏» همان شب قدر است؟
در سوره بقره آیه 185 می خوانیم: «شهر رمضان الذى انزل فیه ‏القرآن‏؛ ماه رمضان که قرآن در آن نازل شد.» و در سوره قدر نیز می خوانیم: «انا انزلناه فى لیله القدر؛ ما آن را در شب قدر نازل کردیم.» (قدر/ 1) بنابراین قطعا شب قدر در ماه رمضان است و قطعا قرآن در این شب نازل شده است.
ولى شب قدر کدام شب از شبهاى ماه مبارک رمضان است؟ از قرآن‏ چنین چیزى مشخص نشده و در احادیث معصومین‏ (ع) نیز اشاره ‏به سه مورد یا بیش از آن شده است، ولى ظن بیشتر این است که در دهه آخر ماه رمضان باشد و احتمال بیشتر همان سه شب نوزده و بیست و یکم و بیست و سوم ماه است. ولى به هر حال‏ بهتر این است که انسان هر شب ماه مبارک را به احتمال این‏که شب‏ قدر باشد، به عبادت و قرائت قرآن و دعا و نیایش بگذراند و این ‏منحصر نباشد به احیاى سه یا چهار شب هر چند اکتفاى به آن نیز بسیار ارزنده است. «انا کنا منذرین؛ ما پیوسته انذار کننده بوده ‏ایم.» (دخان/ 3) خداوند می خواهد بفرماید که انذار و هشدار منحصر به قرآن و اسلام ‏نمی باشد زیرا هشدارهاى الهى در طول تاریخ بوده و این سنت ‏جاوید پروردگار است که از طریق انبیا و رسل ادامه داشته و پیامبران، ملت‏ها و امت‏ها را از نافرمانى و عصیان پروردگار بر حذر داشته و انذار نموده ‏اند. یفرق: فرق یعنى جدا کردن و فصل چیزى از چیز دیگر تا متمایز و مشخص شوند و در مقابل آن «احکام‏» است. پس امر حکیم امرى است‏ که الفاظش از یکدیگر متمایز نباشند.

نزول و انزال
در آیاتى که بحث از نزول دفعى و جمعى قرآن در شب قدر یا در ماه رمضان است، عبارت «انزال‏» آمده و معنایش ‏همان نزول دفعى و تفصیلى در یک جاست. و در مواردى که بحث از نزول تدریجى به میان آمده، عبارت ‏«تنزیل‏» ذکر شده است. در تفسیر على بن ابراهیم از امام کاظم (ع) نقل شده که در تفسیر آیه «انا انزلناه فى لیله مبارکه‏» فرمود: «هى لیله القدر انزل الله عز و جل القرآن فیها الى البیت ‏المعمور جمله واحده ثم نزل من البیت المعمور على رسول الله فیطول عشرین سنه‏؛ لیله مبارکه همان شب قدر است که خداوند قرآن‏ را در آن شب بر «بیت معمور» یک جا نازل کرد سپس از بیت‏ معمور در طول بیست ‏سال بر رسول خدا (ص) نازل‏ شد.» مقصود از بیت معمور چیست؟ مطالب زیادى ذکر شده که جاى آن‏ اینجا نیست، ممکن است جایى محاذى خانه خدا باشد یا مقصود خود کعبه باشد. به هر حال هر جا باشد، قطعا مد نظر حضرت بوده و پیامبر بدون شک در جریان امر قرار گرفته است. ضمنا ملاحظه می شود که در این روایت ‏براى نزول دفعى عبارت ‏«انزل‏» آورده و در مورد تدریجى عبارت «نزل‏» به کار برده ‏شده.
محمد بن مسلم از حمران روایت کرده که از امام باقر (ع) ‏درباره این آیه می پرسد. امام می فرماید: «آرى! منظور شب قدر است که هر سال در دهه آخر ماه رمضان تکرار می شود.» در مورد آیه فیها یفرق کل امر حکیم می فرماید: «در شب قدر از هر سال تمام امور آن سال که باید تا سال بعد جریان داشته باشد و رخ‏ بدهد، چه امر خیر و چه امر شر، چه فرمانبرى مردم و چه عصیان و تمرد آنان، چه مولودهایى که به دنیا می آیند و چه اجل‏هایى که‏ فرا می رسد، چه رزق و روزیها و چه هر امر دیگرى که تقدیر می شود. پس هرچه در آن شب براى آن سال تقدیر شود، همان قضاى حتمى است‏ ولى در عین حال مشیت‏ خداوند در آن تصرف خواهد داشت.»

نزول تدریجی قرآن
قرآن مجموعه آیات و سوره‏ هاى نازل شده بر پیامبر اسلام است که پیش از هجرت و پس از آن در مناسبت‏هاى مختلف و پیش آمدهاى گوناگون به طور پراکنده ‏نازل شده است. سپس گردآورى شده و به صورت مجموعه کتاب در آمده است. نزول قرآن تدریجى، آیه آیه و سوره سوره، بوده و تا آخرین سال حیات پیامبر (ص) ادامه داشته است. در دوران حیات پیامبر (ص) هرگاه پیشامدى رخ می داد یا مسلمانان با مشکلى روبرو می شدند، در ارتباط با آن پیشامد یا براى رفع آن مشکل ‏یا احیانا پاسخ به سؤال‏هاى مطرح شده، مجموعه‏ اى از آیات یا سوره ‏اى نازل ‏می شد. این مناسبت‏ها و پیشامدها را اصطلاحا اسباب نزول یا شان نزول‏ می نامند که دانستن آن‏ها براى فهم دقیق بسیارى از آیات ضرورى است. این نزول ‏پراکنده، قرآن را از دیگر کتب آسمانى جدا می سازد. زیرا صحف ابراهیم و الواح‏ موسى یک جا نازل شد و همین امر موجب عیبجویى مشرکان گردید: «و قال الذین‏ کفروا لولا نزل علیه القرآن جملة واحدة؛ کسانى که کفر ورزیده‏اند گفتند:چرا قرآن‏یک جا بر او نازل نگردیده؟» (فرقان/ 32) در جواب آنان آمده: «کذلک لنثبت ‏به فؤادک و رتلناه ‏ترتیلا؛ این به خاطر آن است که قلب تو را به وسیله آن استوار گردانیم و [از این رو] آن را به تدریج ‏بر تو خواندیم.‏» (فرقان/ 32) در جاى دیگر می گوید: «و قرآنا فرقناه لتقراه على الناس على مکث و نزلناه تنزیلا؛  قرآنى که با آیاتش را از هم جدا کردیم تا آن را با درنگ بر مردم بخوانى و آن را به تدریج نازل کردیم.‏» (اسراء/ 106) به طورى که از قرآن استنباط می شود، حکمت تدریجى بودن نزول قرآن آن است ‏که پیامبر اکرم (ص) و مسلمانان احساس کنند همواره مورد عنایت‏ خاص پروردگار قرار دارند و پیوسته رابطه آنان با حق تعالى استوار است و این تداوم نزول باعث‏ دلگرمى و تثبیت آنان را فراهم سازد. «و اصبر لحکم ربک فانک باعیننا؛ و در برابر دستور پروردگارت شکیبا باش چرا که مورد عنایت کامل ما قرار دارى.» (طور/ 48) این قبیل ‏دلگرمی هاى مداوم براى پیامبر اسلام فراوان بوده است و در قرآن در موارد بسیاری بدان اشاره شده است.

آغاز نزول
آغاز نزول قرآن در ماه مبارک رمضان و در شب قدر صورت گرفت: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدى للناس و بینات من الهدى و الفرقان؛ ماه رمضان [همان ماه] است كه در آن قرآن فرو فرستاده شده است [كتابى] كه مردم را راهبر و [متضمن] دلايل آشكار هدايت و [ميزان] تشخيص حق از باطل است.» (بقره/ 185) «انا انزلناه فی لیلة مبارکة انا کنا منذرین* فیها یفرق کل امر حکیم؛ [كه] ما آن را در شبى فرخنده نازل كرديم [زيرا] كه ما هشداردهنده بوديم* در آن [شب] هرگونه كارى [به نحوى] استوار فيصله مى‏ يابد.» (دخان/ 3- 4) «انا انزلناه فی لیلة القدر» (قدر/ 1) شب قدر نزد امامیه میان دو شب مردد است: شب 21 و 23 ماه مبارک ‏رمضان. شیخ کلینى از حسان بن مهران روایت کرده است گوید: از امام صادق (ع) ‏پرسیدم: شب قدر کدام است؟ فرمود: «آن را در یکى از دو شب 21 و 23 جستجو کن‏.» زراره از امام صادق (ع) روایت کرده فرمود: «شب 19 شب تقدیر است، شب‏21 شب تعیین و شب 23 شب ختم و امضاى امر است‏.» شیخ صدوق می گوید: «مشایخ ما اتفاق نظر دارند که لیلة القدر شب 23 ماه رمضان است.‏» این شب را «لیلة الجهنی» نیز گویند به شرحى که در حدیث ابوحمزه ثمالى آمده است.

 
سه سال تاخیر نزول
آغاز وحى رسالى (بعثت) در 27 ماه رجب،13 سال پیش از هجرت (609میلادى) بود ولى نزول قرآن به عنوان کتاب آسمانى، سه سال تاخیر داشت. این ‏سه سال را به نام ‏«فترت‏» می خوانند. پیامبر (ص) در این مدت دعوت خود را سری انجام می داد تا آیه فاصدع بما تؤمر؛ پس آنچه را بدان مامورى آشكار كن.» (حجر/ 94) نازل شد و دستور اعلان دعوت را دریافت‏ کرد. ابوعبدالله زنجانى گوید: «پس از نزول آیه "اقرا باسم ربک الذی خلق" تا مدت‏ سه سال قرآن نازل نشد و این مدت را فترت وحى می نامند، سپس قرآن به صورت‏ تدریجى نازل گردید که مورد اعتراض مشرکین قرار گرفت.‏» چنان که در آیه «لولا نزل علیه القرآن جملة واحدة» (فرقان/ 32) به آن اشارت رفت.

مدت نزول
مدت نزول تدریجى قرآن بیست‏ سال است. نزول قرآن سه سال بعد از بعثت ‏آغاز و تا آخرین سال حیات پیامبر (ص) ادامه داشت. ابوجعفر محمدبن یعقوب‏ کلینى رازى (متوفاى 328) حدیثى آورده است که حفص بن غیاث از امام جعفر صادق (ع) می پرسد: با آن که نزول قرآن در مدت 20 سال بوده، چرا خداوند فرموده است: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن» (بقره/ 185) محمد بن مسعود عیاشی سمرقندى (متوفاى 320) از ابراهیم بن عمر صنعانى نقل می کند که به حضرت‏ امام صادق (ع) عرض کرد: چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گردیده با آن که در مدت‏ بیست ‏سال نازل شده است؟ على بن ابراهیم قمى می گوید:از امام صادق (ع) سؤال‏ شد: چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گردید،با آن که در طول بیست ‏سال نازل‏ شده است؟ امام صادق (ع) در روایات مذکور تصریح فرمودند: «...ثم نزل فی طول‏عشرین عاما...»که ابن بابویه صدوق و علامه مجلسى و سید عبدالله شبر و دیگران این نظر را برگزیده ‏اند.

Sources

Keywords