کتاب تاریخ ادبی ایران

کتابی درباره ادبیات فارسی و شرح احوال و آثار شاعران و نویسندگان ایرانی است. مؤلف این کتاب "ادوارد گرانویل براون" خاورشناس انگلیسی می باشد. او اولین کسی است که تاریخ ادبیات فارسی را از آغاز ظهور آن تا اوایل قرن 4 به شیوه ای تحلیلی و انتقادی بررسی و سیر و تحول تاریخی آن را به صورت گسترده و منسجم و جامع عرضه کرد. قبلا کتابهای دیگری به زبانهای اروپائی در این باره بود، ولی هیچیک از لحاظ وسعت تحقیق و جامعیت با این کتاب برابر نیست.

وجه تسمیه کتاب
"براون" سعی کرد تا تاریخ مردم ایران و چگونگی حیات فرهنگی آنها را، آنطور که در ادبیاتشان محسوس است، عرضه کند. از همین رو به آثار فارسی افراد غیرایرانی که در خارج از ایران نوشته شده، کمتر توجه داشت و در عوض، به شرح احوال و افکار و آثار ایرانیانی را که به عربی نوشته اند، به تناسب کارش، با تفصیل بیشتر بیان کرد. به همین علت نام کتاب را به جای "تاریخ ادبیات فارسی"، "تاریخ ادبی ایران" گذاشت.

ساختار و تقسیم بندی کتاب
براون بیشتر مطالب کتاب را از آثار چاپ شده و تحقیقات دانشمندان غربی و ایرانی گرفته و از نسخه های خطی و منابع کتابخانه های انگلستان و سایر کشورهای اروپائی و ایرانی استفاده کرده است. این کتاب در چهار جلد است:
جلد اول: از قدیمی ترین دوران تا فردوسی است. در این جلد توضیح و تشریح مبادی و مقدمات تاریخ ادبیات ایران است و از نظر مؤلف، مدخل تمامی کتاب به شمار می آید. نیمه اول این کتاب شامل تاریخ قبل از اسلام و نیمه دوم که از اولین سالهای اسلامی تا اوایل زمان غزنویان است، شرح فتوحات مسلمانان در ایران و فرهنگ اسلامی در این سرزمین است. تأسیس مکاتب فکری و فلسفی و کلامی، ظهور....
جلد دوم: از فردوسی تا سعدی است. در فصل اول این جلد، اصول نقد شعر و اشکال و انواع نظم فارسی، بحث شده است. فصل بعدی از اول حکومت غزنویان، شرح اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در سده پنجم و احوال و آثار شاعران و... همان زمان و مطالبی مربوط به فردوسی، اسدی، بوعلی سینا و... است. فصل سوم تا فصل ششم نیز، به تاریخ زمان سلجوقی و رویدادهای مهم آن و شرح احوال شعراء و نویسندگان و فصل هفتم، تاریخ عصر مغول، خونریزی های چنگیز و هلاکو، انقراض عباسیان و.... در پایان این جلد، شرحی راجع به اوضاع علمی و ادبی آن زمان و آثار شعرای آن دوران (عطار، مولوی، سعدی) است.
جلد سوم: عهد مغول. مراسلات میان پادشاهان مغول و امپراتورات ممالک غربی، سفیران مسیحی و مبلغان در کشمکش های فرزندان هلاکوخان یا ایلخانان مغول با یکدیگر.... در فصل بعدی این جلد، تاریخ نگاران و جغرافیانویسان را معرفی کرده و از کتب مهم فارسی و عربی در این زمینه سخنانی گفته است، به ویژه مطالبی راجع به آثار خواجه رشیدالدین فضل الله است. در فصل بعدی، درباره شعر و ادب آثار صوفیه در آن دوران، اوضاع تاریخی و سیاسی عصر تیمور، و لشگرکشی های او...، سپس بررسی به احوال و آثار تاریخ نگاران آن دوران و بررسی مجمل در باره فرقه حروفیه و... تا پایان این جلد، تاریخ و اوضاع علمی و ادبی را تا اول زمان صفوی شامل است.
جلد چهارم: ادوار جدید. در این جلد، تحولات تاریخی و اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی و ادبی ایران در دوره های صفویه، افشاریه، زندیه، و قاجاریه بحث شده که عمده ترین مبحث تا فصل چهارم، ظهور سلسله صفوی و رواج تشیع در ایران و رسمی شدن آن و... می باشد. پس از آن راجع به "ازبکان" در شرق، زوال دولت صفوی، آشوبهای افاغنه و بعد نادرشاه افشار و زمامداری کریم خان و شکست لطفعلی خان و سرانجام تأسیس سلسله قاجاریه و اوضاع حکومت این سلسله و اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در آن دوران و....
بخش دوم جلد چهارم بیشتر به اوضاع و احوال دینی و فرهنگی و ادبی اختصاص دارد از جمله: شرح احوال شاعران عصر صفوی در ایران و هند، شعر دینی و مرثیه خوانی، ادبیات شیعی و دینی و نویسندگان و متفکران شیعه مذهب، ادبیات بابیه و بهائیه بطور پراکنده و مشروطیت و... می باشد. نویسنده کتاب البته درباره مشروطیت و ادبیات آن، دو کتاب جداگانه دارد.

نکته
در هر چهار جلد این کتاب، سهوها و اشتباهات و نارسایی هایی زیاد، هست که مترجمان فارسی در حواشی و توضیحات و ضمیمه هایی که بر اصل کتاب افزودند، اشاراتی داشته و سعی کرده اند که بر اساس تحقیقات جدید، نادرستی ها را جبران کنند.

چاپ و نشر
این مجلدات در چند دهه اخیر به فارسی ترجمه و چاپ شده. چاپ اول جلد اول از زمان 1333 شمسی شروع و تا چاپ اول جلد چهارم تا سال 1369 بوده است. مترجمان مختلفی این چهار جلد را ترجمه و به چاپ رسانده اند. این چهار جلد از 1281 تا 1303 شمسی، در انگلستان منتشر شده است.

Sources

Keywords