کتاب آثار عجم (شیرازنامه)

آثار عجم یا «شیراز نامه»؛ کتابی در جغرافیا و تاریخ، آثار باستانی به انضمام زندگینامه شخصیت ها و شاعران منطقه فارس و مطالبی درباره عقاید و آئین مذهبی مردم آنجا و بعضی از مناطق دیگر ایران و جهان به زبان فارسی. نویسنده کتاب، محمد نصیر حسینی، فرصت شیرازی و مشهور به "فرصت" از دانشمندان و شعرا قرون اخیر. در این کتاب به جز شرح اوضاع تاریخی و جغرافیائی فارس که موضوع بنیادی کتاب است، مباحث دیگری از جمله: اطلاعات تاریخی مناطق دیگر ایران، احوال بزرگان قبل از اسلام و بعضی از شعرای عرب و غیر اینها، شده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
میرزا محمد نصیر حسینی شیرازی، متخلص به «فرصت» و ملقب به "فرصت شیرازی و فرصت الدوله" ادیب، شاعر برجسته و نویسنده ایرانی اواخر زمان قاجاریه که سال 1271 هـ ق در شیراز بدنیا آمد. پدرش میرزا جعفر که به "بهجت" تلخص داشت و در اصفهان مقیم بود و بعدا به شیراز رفت. مادرش دختر رجبعلی خان متخلص به "تسلی" است. فرصت، بعد آموختن مقدمات و ادبیات عربی و ادبی، حکمت، هیئت و نجوم، ریاضیات، اسطرلاب و جغرافیا را نزد اساتید فن، فرا گرفت. وی در بعضی از فنون دیگر چون نقاشی و صورت گری، تبحر زیادی پیدا کرد و با زبان انگلیسی نیز به خوبی آشنا شد. فرصت الدوله، مسافرت هائی به گوشه و کنار فارس برای مطالعه و تحقیق داشت و یک سفر مهم نیز به عتبات عالیات از طریق زمین و دریا کرد که حاصل این مطالعات و پژوهش خود را در همین کتاب (آثار عجم) تحریر کرده است. وی سال 339 ق در شیراز در گذشت. تألیفاتی چون بحورالالحان، دیوان اشعار، اشکال المیزان در منطق از آثار اوست.

ساختار اجمالی کتاب:
به گفته مؤلف کتاب، این اثر مشتمل بر دو جزء در یک مجلد است. موضوعات به این قرار است:
1- تاریخ شاهان و بزرگانش، احوال شعرا، عرفا و هنرمندان فارس و بعضی عقاید آنها
2- اطلاعاتی تاریخی، جغرافیائی و باستانشناسی در مورد مناطق دیگر ایران و مجاورین آن
3- مختصری از تاریخ اسلام و یاران پیامبر، حکما قبل از اسلام، عرفا متقدم و مؤخر، احوال علما و دانشمندان و شعرای عرب
4- موضوعات علمی در مورد حکمت، ریاضیات، معانی و بیان...
5- گزیده ای از اشعار شعرای عرب و فارس
6- بعضی از اشعار مؤلف کتاب
7- شرح آثار باستانی سرزمین هائی مانند مصر، بابل و غیره
8- سفرنامه نویسنده (فرصت الدوله در سفری که از شیراز، از طریق بوشهر به بغداد رفت، شرح مفصلی از آنرا با تمام مشاهدات خود ذکر و توصیفی از طاق کسری، آثار باستانی کرمانشاهان، طاق بستان و بیستون و آثار تاریخی سایر نقاط، داده است.
9- اوضاع شیراز در همان زمان، توصیف بناها، بقعه ها، باغات، مساجد و ... شیراز و ذکر احوال حکما، اطبا، خوش نویسان و شعرای آن شهر
10- فهرستی از حاکمان شیراز (از زمان محمدبن یوسف ثقفی 74 ق تا رکن الدوله محمدتقی میرزا پسر محمد شاه قاجار 1313 ق) حکومت فرمانروایانی چون عبدالملک بن مروان اموی تا مظفرالدین شاه قاجار را، در بردارد. این بخش کتاب در واقع مهم ترین بخش «آثار عجم» است.

چگونگی تألیف کتاب:
تألیف «آثار عجم» در دو زمان بوده است. ابتدا، فرصت شیرازی بر اساس طرح و سفارش یکی از مقامات انگلیسی، تألیف آن را شروع و تصاویر آثار باستانی و تاریخی را رسم کرد و توسط یکی از پارسیان زرتشتی برای مقام انگلیسی فرستاد، ولی آن شخص در بین سفر فوت کرد و این کار ناتمام ماند. سال 1310 بعد از چند سال وقفه، نظام السلطنه مافی، حاکم فارس، از وی خواست تا این اثر خود را از نو تدوین کند، لذا این بار مؤلف کتابش را مفصل تر نوشت و نام «آثار عجم» بر آن گذاشت و در فاصله سالهای 1310 تا 1313 هـ ق، در شیراز تمام شد.

چاپ و نشر:
به دلیل آشنایی کافی مؤلف با زبان انگلیسی در تألیف این اثر به جز آثار فارسی از آثار تألیفی انگلیسی بهره مند بوده و گاهی به آن اشاره دارد. اولین بار، سال 1314 هـ ق، آثار عجم در بمبئی چاپ شد. سال 1354 هـ ق، در تهران...، میرزا ابوالحسن اصطهباناتی و شیخ مفیدی شیرازی، در چاپ اول کتاب مقدمه هایی نوشته اند.

Sources

Keywords