کتاب علی علیه السلام و فلسفه الهی

این رساله شریفه و کتاب ارزنده، یکی از جزوه های سنگین و گرانبها و از جمله رساله های مختصر و مفیدی است که علامه سیدمحمدحسین طباطبایی در زمینه های مختلف علمی و مذهبی به زبان عربی، و به درخواست بعضی از برادران و دوستان عراقی در سال 1379 هـ ق به رشته تحریر درآورده اند. موضوع بحث این رساله، همان طور که از نام آن پیداست، مطالب و مسائل فلسفی و مباحث الهی است که در لابه لای سخنان امام علی (ع) آمده و در مطاوی کتابها قرنها محفوظ مانده و کمتر کسی به رموز و دقائق آنها پی برده است. علامه طباطبایی آنچه را که حضرت علی (ع) در جمله های کوتاه و عبارتهای فشرده خلاصه کرده، شرح و بسط داده و در پرتو فهم روحانی و در سایه نیروی فکری و ذوق فلسفی پرده هائی از روی سخنان علی (ع) کنار زده و حقایق و اسرار و رموزی را آشکار ساخته است.

معرفی اجمالی نویسنده
سید محمدحسین طباطبایی تبریزی در سال 1321 هجری قمری (1281 شمسی) متولد شد. یکسال قبل از فوت پدرش به مدرسه رفت، اما پس از پایان کلاس هفتم مصلحت دیده می شود که در خانه درس بخواند، به این دلیل او و برادرشان تحت تعلیم ادیب لایقی به نام شیخ محمدعلی سرائی قرار می گیرند و ادبیات عرب می آموزند و زیر نظر میرزا علینقی خطاط به یادگیری فنون خوشنویسی می پردازند. مرحوم علامه در 1303 در سن 21 سالگی با صبیه مرحوم حاج میرزا مهدی آقا طباطبایی مهدوی که از خویشان پدر بود، ازدواج کرد. استاد علامه در 1304 که دروس حوزه تبریز را به پایان رساند، به همراه همسر و برادر و پسرشان که تازه به دنیا آمده بود، عازم نجف اشرف شدند. آشنایی با حاجی میرزا علی آقای قاضی رضوان الله علیه در مرحوم استاد علامه چنان تأثیری گذاشت که مدت 11 سال اقامت در نجف علاوه بر فقه و اصول و ریاضیات و فلسفه و رجال و تفسیر، در عرفان عملی در محضر این استاد عالیقدر حضور یافته و در سیر و سلوک و تزکیه نفس توشه های فراوانی بردند. مرحوم محمدحسین طباطبایی در اواخر زندگی در نجف روزگار را به سختی گذراندند، به طوری که در سال 1314 در اثر اختلال وضع معاش عازم ایران شدند و در روستای شادآباد تبریز سکنی گزیدند. ایشان به منظور کسب علم عازم قم شدند و برای همیشه با شهر تبریز وداع کردند. در سال 1325 وارد قم شدند و بدین ترتیب زندگی پربار علمی مرحوم علامه از همین جا آغاز شد و مدت 35 سال در این شهر زندگی کردند و بیشترین خدمت را به اسلام و حوزه های علمیه کردند. وی درس فلسفه را با سبک و روشی نوین آغاز کرد. زندگی این عالم ربانی که یکی از مفاخر بزرگ اسلام و محققی کم نظیر است، در ساعت 9 صبح روز 24 آبان 1360 در شهر قم به پایان رسید و دعوت حق را لبیک گفت. آثاری که علامه طباطبایی در تبریز تهیه کردند: 1. رساله در اسماء و صفات 2. رساله در افعال 3. رساله در وسایط میان خدا و انسان 4. رساله قبل الدنیا 5. رساله من الدنیا 6. رساله بعد الدنیا 7. رساله در ولایت 8. رساله در نبوت 9. کتاب سلسله انساب طباطباییان آذربایجان.
مختصری از خدمات استاد در شهر قم: 1- پی ریزی شیوه نوین از تفسیر که کاملا بدیع و ابتکاری است. 2- اشاعه تفکر فلسفی و تعقلی 3- کوشش در تفهیم مسائل فلسفی و ملموس ساختن بسیاری از مسائل پیچیده 4- کوشش و نشر آثار اهل بیت 5- جمع میان مفاهیم قرآنی با آنچه که در اخبار خاندان رسالت وارد شده است. 6- اشاعه فکر شیعی در خارج از جهان اسلام 7- تربیت و پرورش شخصیت های علمی و فکری 8- تألیفات گرانبها اعم از چاپ شده و چاپ نشده 9- و...

ویژگی ها
از جمله مباحث رساله، فلسفه الهی اسلام یا کمال فلسفه است؛ مولف محترم با استادی و مهارت ویژه ای بیان می کند که چگونه فلسفه از مراحل ابتدایی رشد و نمو کرده و مراتب کمال را پیموده و در اسلام به اوج ترقی و کمال رسیده است. ایشان در پایان مقدمه، اجمالی از زندگی علی (ع) را بیان داشته است و یادآور می شوند که سخنان علی (ع) پیرامون معارف الهی و مسائل فلسفی جدا تک است.

نظرات دیگران
یکی از مترجمان این رساله، سید علوی است که در مقدمه ترجمه خود می گوید: «این رساله به طور کلی هدف فلسفه و به ویژه هدف و موضوع فلسفه الهی را روشن می کند و می کوشد بین فلسفه و دین هماهنگی و وحدت نظر ایجاد کند. این رساله با وصف اختصار و کوچکی حجمش به دریایی بس عمیق می ماند که در قرآن انواع جواهرات قیمتی و گرانقدر وجود داشته باشد.»

ساختار و تقسیم بندی
این رساله دارای مقدمه ای مفصل است که توسط مؤلف کتاب نوشته شده است که دارای موضوعاتی به شرح زیر است:
فلسفه چیست؟ دین و فلسفه، فلسفه الهی، اجمالی از زندگانی امام علی (ع)، فلسفه الهی اسلام یا کمال فلسفه، نمونه هایی از سخنان امام علی (ع) و... و همچنین این رساله دارای 13 فصل به شرح زیر است:
فصل اول: روش تحقیق و راه وصول به حقایق علمی و اشاره به گفتار امام علی (ع)
فصل دوم: مراحل پنجگانه شناخت خدا
فصل سوم: توحید حقیقی و نقل پاره ای از سخنان علی (ع)
فصل چهارم: تحقیقاتی راجع به توحید و شرح سخنان علی (ع) و طرح یک سلسله مسائل مشکل فلسفی
فصل پنجم: عدم امکان شناخت ذات باری و توضیح علم خدا به ماسوی و علم ماسوی به او
فصل ششم: در بیان پاره ای از صفت کمالیه الهی و کلام علی (ع) پیرامون آنها
فصل هفتم: در صفات باری تعالی ثبوتی و سلبی
فصل هشتم: چگونگی مشاهد خدا و حدیث ذغلب
فصل نهم: پاره ای از حقایق معارف الهی
فصل دهم: در چگونگی آفرینش و بیان علی (ع)
فصل یازدهم: بیان علی (ع) پیرامون جهان برین
فصل دوازدهم: معنای تقدیر و حدیث مربوط
فصل سیزدهم: معنای استطاعت بندگان
این کتاب توسط انتشارات مختلف از جمله انتشارات اسلامی بارها به چاپ رسیده است.

Sources

Keywords