کتاب تقویم الایمان

کتابی فلسفی که یک دوره کامل اصول فلسفه را به اختصار بیان کرده است. این کتاب به زبان عربی و در قرن یازدهم هجری قمری می باشد. نویسنده کتاب میرمحمدباقر شمس الدین محمد استرآبادی، مشهور به "میرداماد" فقیه، حکیم و فیلسوف شیعه و از علمای نادر روزگار است. نام های دیگر این اثر، 1- «التصحیحات و التقویمات» که نویسنده در شرح این کتاب آورده 2- «تقویم الایمان و تتمیم العرفان» که در کتاب کشف الحقایق میر سید احمد علوی عاملی گفته شده است. 3- در بعضی از نسخه های خطی نیز با عنوان «تقویم الحکمة الایمانیه» آمده است.

اهمیت کتاب:
اهمیت تقویم الایمان، از چند جهت بوده از جمله:
الف- حاوی برخی مباحث و تقریرها و ادله نو و ابداعات "میرداماد" است که در سایر آثار او، نیست. مانند نظریه وحدت حمل، برهان خاص بر حدوث دهری، حصر تعداد مقولات در دو مقوله جوهر و عرض.
ب- در این اثر، ساختار و شاکله نظام فلسفی "میرداماد" در آن به اختصار ترسیم شده است. تقویم الایمان به جهت اهمیت آن، کتاب درسی بوده و میرداماد، آنرا برای بعضی از شاگردانش، تدریس می کرده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
میرمحمدباقر فرزند شمس الدین محمد استرآبادی از فلاسفه بزرگ و متبحر قرن یازدهم و از علمای شیعه که ساکن اصفهان بود و در تمام علوم عقلی و نقلی جامع و در فنون غریبه و ریاضی و فقه و تفسیر و حدیث و رجال نیز، سرآمد روزگارش بود و به ادبیات عرب تسلط داشت و در اشعارش به «اشراق» متخلص بود. پدر بزرگ مادری او محقق کرکی معروف به محقق ثانی و دائی اش شیخ عبدالعالی و چون پدر او داماد محقق ثانی بود، به داماد، شهرت پیدا کرد و این شهرت، بعد از فوت پدرش، به عنوان لقب برای همین "میرداماد" شد. میرداماد با شیخ بهائی، معاصر و معاشر بود و هر دو در دستگاه شاه عباس صفوی مقرب بودند. وی حوزه تدریس بزرگی در اصفهان داشت که شاگردان بسیار والا و مبرزی چون ملاشمسا گیلانی، ملا رجبعلی تبریزی، آقا حسین خوانساری، ملا محمدباقر سبزواری و عده دیگری از افاضل از تربیت شدگان این حوزه هستند. همچنین ملاصدرای شیرازی، بزرگترین فیلسوف اسلامی از شاگردان او بود. "میرداماد" علاوه بر مراتب علمیه، در زهد و تقوی و عبادت، و انجام فرائض دینی و مباحات و مستحبات، از نوادر است. در تمام اوقات تکلیف خود به جمعه و جماعت و ادای نوافل یومیه، استمرار داشته است. یک نافله از او ترک نشد، چهل سال در موقع خواب دراز نکشید، هر شب 15 جزء یعنی نیمی از تمام قرآن را می خواند. آثار بسیاری در حکمت و فلسفه از او برجای مانده است. برای آگاهی کامل به کتب مربوطه مراجعه شود. وفات او در سال 1041 هـ ق و مدفنش در نجف اشرف می باشد.

ساختار و تقسیم بندی کتاب:
تقویم الایمان از یک «رصد» که شامل 5 «فصل» است تشکیل شده، هر فصل شامل بخش هایی چون: تقویم، تصحیح، توصیه، تحکمه، محاققه و تقویم، ظن و تقویم، وهم و تقویم، تشکک و تثبیت می باشد.
فصل اول: این فصل به منزله مدخل کتاب است که در آن بعضی از مبادی و مباحث مربوط به امور عامه آمده است؛ از قبیل تعریف علم الهی (یعنی فلسفه)، موضوع و مسائل فلسفه، تقسیم موجود به واجب و ممکن. تقسیم ممکن به جوهر و عرض. ملاک نیاز ممکن به علت و تساوق وجود و تشخص.
فصل دوم: این فصل بیشتر براهین اثبات واجب و ابطال دور و تسلسل اختصاص دارد. برهان ضرورت- برهان الوهیت- برهان جزء و کل- برهان قوه و فعل- برهان شخصیت- برهان وسط و طرف- برهان تصانیف- برهان حیثیات- برهان اسد و اخصر- برهان ترتب.
فصل سوم: مؤلف در این فصل بیشتر به تبیین و اثبات صفات سلبی پرداخته است.
فصل چهارم: تحلیل بعضی صفات سلبی واجب بالذات و مباحث دیگری چون، چگونگی عروض اضافه بر واجب الوجود- کیفیت عروض سلوب بر ذات واجب الوجود- تقدم سرمدی واجب الوجود- حدوث و قدم دهری.
فصل پنجم: آخرین فصل است که شامل بحث های معرفت شناسی و آراء مؤلف درباره علم به ویژه علم الهی است. بیشترین مبحث این فصل درباره:
1- تعریف و تقسیم علم
2- معلوم در علوم حصولی و حضوری
3- علم جواهر مفارق
4- ترتیب و ترتب علوم و ادراکات
5- اتحاد عقل و عامل و معقول
6- علم فعلی و انفعالی
7- نقد نظر ابن سینا در این باب
8- چگونگی انکشاف صور متعدد برای نفس آدمی

نثر کتاب تقویم الایمان:
از آنجا که "میرداماد" به تمام فنون ادبی احاطه داشته، نثر او به ویژه در آثار فنی مثل «تقویم الایمان» خاص و ویژه است که همین سبب شده تا بعضی ها با استناد به آن، وی را صاحب سبک بدانند. او واژگان غریب و نامأنوسی بکار برده است و گاهی نیز در ترکیب و ساختار عبارتها از قواعد معمول عدول کرده است.

شرح و چاپ:
شرح های مختلفی بر این اثر نوشته شده که مشهورترین آن ها عبارتند از:
1- شرح تقدمه تقویم الایمان. این کتاب شرح مبسوطی از خود نویسنده (میرداماد) است بر خطبه «تقویم الایمان» در بیان و اثبات فضائل حضرت علی (ع).
2- کشف الحقایق، که آنرا شاگردش میرسید احمد علوی نوشته که مهم ترین و عمیق ترین شرح است.
3- عرش الایقان: نوشته میرعبدالحسیب از نوادگان میرداماد.
4- شرح ملاشمسای گیلانی.
نسخه های خطی متعددی از آن موجود است که بعضی ناقص هستند.

Sources

Keywords