تفسیر آیاتی از قرآن پیرامون نامه اعمال انسان

در آیات قرآن مجید بحثهای گسترده ای درباره «نامه اعمال» (پرونده کارهای آدمی) با تعبیرات گوناگون و متنوعی یاد شده است. در بسیاری از این آیات تعبیر به «کتاب» که مفهوم وسیعی دارد، هم نامه را شامل می شود و هم کتاب را، شده است. و در بعضی دیگر تعبیر به «زبر» آمده که آن هم جمع «زبور»، مفهومی نزدیک به کتاب دارد. در بعضی نیز سخن از «طائر» به میان آمده که به معنی پرنده است، پرندگانی که عرب فال نیک به آنها می زد و سرنوشت خود را به آنها مربوط می دانست. قرآن با این تعبیر خود می گوید: پرنده نیکبختی و بدبختی شما همین نامه اعمال شما است! با این اشاره به سوی قرآن باز می گردیم و به آیات این قسمت گوش جان فرا می دهیم:

1- «انا نحن نحیی الموتی و نکتب ما قدموا و آثارهم  و کل شیی احصیناه فی امام مبین» (یس/12)

2- «و وضع الکتاب فتری المجرمین مشفقین  مما فیه و یقولون یا ویلتنا ما لهذا الکتاب لا یغادر صغیره و لا کبیره الا احصاها» (کهف/49)

3- «ام یحسبون انا لا نسمع سرهم و نجواهم بلی و رسلنا لدیهم یکتبون»(زخرف/80)

4- «و تری کل امه جاثیه کل امه تدعی الی کتابها- هذا کتابنا ینطق علیکم بالحق انا کنا نستنسخ ما کنتم تعملون»(جاثیه/ 28 و 29)

5- «و کل انسان الزمناه طائره فی عنقه و نخرج له یوم القیامه کتابا یلقیه منشورا – اقرء کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیبا» (اسراء/13 و 14)

6- «و کل شیی فعلوه فی الزبر- و کل صغیر و کبیر مستطر»(قمر/52 و 53)

7- «و کل شیی احصیناه کتابا» (نبأ/29)

8- «کلا ان کتاب الفجار لفی سجین – و ما ادراک ما سجین – کتاب مرقوم- کلا ان کتاب الابرار لفی علیین – و ما ادراک ما علیون- کتاب مرقوم – یشهده المقربون»( مطففین/ 7 تا 9 و 18 تا 21)

9- «و اذا الصحف نشرت...علمت نفس مااحضرت » ( تکویر /10 و 14)

ترجمه:
1- ما مردگان را زنده می کنیم و آنچه را از پیش فرستاده اند، و تمام آثار آنها را می نویسیم و همه چیز را در «کتاب» احصاء کرده ایم.

2- و کتاب (کتابی که نامه اعمال همه انسانها است) در آنجا گذارده می شود، اما گنهکاران را می بینی که از آنچه در آن است ترسان و متوحش اند و می گویند وای برما! این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی نیست مگر اینکه آن را شماره کرده است؟!

3- آنها چنین می پندارند که ما اسرار پنهانی و سخنانی در گوشی آنها را نمی شنویم. آری رسولان (فرشتگان) ما نزد آنها هستند و می نویسند.

4- در آن روز هر امتی را می بینی ( که از شدت ترس و وحشت) بر زانو نشسته، هر امتی به سوی کتابش خوانده می شود. این کتاب ماست که به حق با شما سخن می گوید ( و اعمال شما را بازگو می کند) ما آنچه را انجام می دادید می نوشتیم.

5- اعمال هر انسانی را به گردنش قرار داده ایم، و روز قیامت  کتابی برای او بیرون می آوریم که آن را در برابر خود گشوده می بیند. (این همان نامه اعمال او است به او می گوئیم) کتابت را بخوان! کافی  است که امروز خود حسابگر خود باشی.

6- و هر کاری را انجام دادند در نامه های اعمالشان ثبت است، و هر کار کوچک و بزرگی نوشته می شود.

7- و ما همه را احصاء و ثبت کرده ایم.

8- چنان نیست (که آنها درباره قیامت خیال می کنند). مسلما نامه اعمال فاجران درسجین است! تو چه میدانی سجین چیست؟ نامه ای است رقم زده شده و سرنوشتی است حتمی- چنان نیست که آنها (درباره معاد) خیال می کنند بلکه نامه اعمال نیکان در علیین است و تو چه می دانی علیین چیست؟! نامه ای است رقم زده شده و سرنوشتی است قطعی که مقربان شاهد آنند.

9- و در آن هنگام  که نامه های اعمال گشوده شود، آری در آن موقع هرکس می داند چه چیز را آماده کرده است!

تفسیر و جمع بندی پرونده اعمال انسانها
در نخستین آیه سخن از حیات بعد از مرگ و همچنین نامه اعمال است، نامه ای که با دست قدرت پروردگار نوشته می شود و همه اعمال انسانها یکجا در آن ثبت می گردد و از آن به «امام مبین» تعبیر شده است، می فرماید: «مائیم که مردگان را زنده می کنیم و آنچه را از پیش  فرستاده اند و تمامی آثارشان را می نویسیم و همه چیز را در کتاب مبین احصاأ کرده ایم» «انا نحن نحیی الموتی و نکتب ما قدموا و آثارهم و کل شیی احصیناه فی امام  مبین».

در اینکه منظور از «آثار» چیست بعضی گفته اند: «ما قدموا» اشاره به اعمالی است که انسان انجام میدهد و «آثارهم» اشاره به سنتهائی است که از او به یادگار می ماند، یا آثار خیر و صدقات جاریه مانند بناها و اوقاف و کتابهای علمی و تربیتی. بعضی نیز گفته اند منظور از «ما قدموا» نیات است که قبل از عمل حاصل می شود و «آثار» اشاره به اعمالی است که بعد از آن صورت می پذیرد. بعضی گفته اند: «ما قدموا» اشاره به اعمال خوب و بد، و «آثار» اشاره به قدمهائی است که انسان برای انجام این اعمال برمی دارد ( قدم را از این نظر «اثر» گفته اند که روی زمین از خود اثر می گذارد مخصوصا در زمینهای خاکی). در حدیثی در شأن نزول این آیه می خوانیم: «گروهی از انصار (طایفه بنی سلمه ) خانه هایشان از مسجد پیامبر (ص) دور بود و شکایت خدمت پیامبر(ص) کردند که حضور در جماعت برای آنها سخت و سنگین است، آیه نازل شد و به آنها نوید داد هر گامی را که برمی دارید ثبت می شود.» و منظور از «امام مبین» به گفته بسیاری از مفسران، «لوح محفوظ» است که همه حقایق در آن ثبت است.

بنابراین از تعبیر فوق استفاده می شود غیر از نامه عملی که هرکسی مخصوص به خود دارد، یک «نامه عمل کلی» وجود دارد که به منزله «دفتر کلی» نسبت به «دفتر اعمال» همه انسانها است و شرح این سخن در بحث «تعدد نامه های اعمال» به خواست خدا خواهد آمد.

تعبیر به «مبین» اشاره به روشنگری لوح محفوظ و نامه اعمال نسبت به همه کارها است، چرا که چیزی از اعمال نیک و بد را فرو گذار نمی کند. در روایات متعددی آمده است که منظور از «امام مبین» امام معصوم(ع) است که همه بیانگر همه حقایق به فرمان خدا و به تعلیم پیامبر (ص) می باشد. ازجمله در حدیثی در تفسیر علی بن ابراهیم (ع) از امیرمومنان (ع) می خوانیم که فرمود: انا و الله الامام المبین! ابین الحق من الباطل و ورثته من رسول الله (ص): «به خدا سوگند منم امام مبین که حق را از باطل آشکار می سازم و آن را به ارث از رسول الله گرفته ام»!

جمع میان این تفسیرها چنین است که امام مبین مفهوم وسیعی دارد. همانگونه که ظاهر آن اشاره به نامه اعمال  است که همه کارهای انسانها را تبیین  می کند، باطن آن می تواند اشاره به امام معصوم (ع) باشد که با علم سرشار خود که از پیامبر (ص) به ارث برده حق را از باطل تبیین کند.

دومین آیه همین معنی را با صراحت بیشتری تعقیب کرده، می فرماید: «روز قیامت، کتاب (اعمال انسانها در دادگاه عدل الهی) گذارده می شود و گنهکاران را می بینی  که از آنچه در آن است سخت در وحشتند و می گویند: ای وای برما این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی نیست مگر آنکه آن را احصاء کرده است»؟! «و وضع الکتاب فتری المجرمین مشفقین مما فیه و یقولون یا ویلتنا ما لهذا الکتاب لا یغادر  صغیره و لا کبیره الا احصاها».

در اینکه آیا این کتاب نامه اعمال عمومی انسانها است که در آیه قبل به آن اشاره شده بود یا نامه اعمال عمومی هر امت، و یا نامه اعمال خصوصی هر انسان؟ وجود این سه قسم نامه اعمال، از آیات قرآن به خوبی استفاده می شود هرسه احتمال در تفسیر آیه ممکن است، هرچند ذکر کلمه «کتاب» به صورت مفرد می تواند اشاره به همان نامه عمومی تمام انسانها باشد. ضمنا از این آیه به خوبی استفاده می شود چنان جزئیات اعمال انسانها و کارهای نیک و بد، اعم از بزرگ و کوچک، در این نامه عمل منعکس است که حتی صاحبان آن از دیدنش به وحشت می افتند و سبب وحشت آنها از یکسو حضور در دادگاه عدل الهی به خاطر این اعمال است، و از سوی دیگر به خاطر اینکه بسیاری از این اعمال را فراموش کرده بودند، و یا اصولا اهمیتی برای آن قائل نبودند، ولی اکنون همه را در مقابل خود می بینند، و از سوی سوم رسوائی بزرگ نزد خلایق! توجه داشته باشید «لا یغادر»  از ماده «غدر» به معنی ترک کردن است، بنابراین مفهوم جمله این است که چیزی را فرو گذار نمی کند، و اینکه پیمان شکنی را «غدر»  می گویند به خاطر ترک وفای به آن است.

در سومین آیه سخن از نوشتن و کتابت رسولان پروردگار است، می فرماید: «آنها گمان می کنند ما اسرار نهانی و سخنان درگوشی آنها را نمی شنویم، آری می شنویم، و رسولان ما نزد آن حاضرند، و همه را می نویسند» «ام یحسبون انا لا نسمع سرهم و نجواهم بلی و رسلنا لدیهم یکتبون». روشن است که تضادی میان این آیه و آیه نخست که می گفت اعمال آنها  را می نویسیم، وجود ندارد، زیرا کار رسولان و فرشتگان خدا در حقیقت کار خدا  است، چون به فرمان او انجام می گیرد. این احتمال نیز وجود دارد که نامه اعمال عمومی انسانها «امام مبین» با قدرت خدا مستقیما نوشته می شود، و نامه خصوصی هر فرد که در این آیه مطرح است به دست فرشتگان خدا.

تعبیر به «رسل» جمع «رسول» که منظور از آن در اینجا فرشتگان خدا است، مفهومش این نیست که نزد هر یک از انسانها چندین فرشته مأمور ثبت اعمال است، بلکه ممکن است نزد هرکدام یا دو فرشته حاضر باشد که نسبت به مجموع انسانها صورت جمع به خود می گیرد. «زمخشری» در «کشاف» می گوید: منظور از «سر» در آیه فوق حدیث نفس است که انسان در باطن با خود دارد، و یا با دیگری در یک مکان خالی سخن می گوید، اما نجوی سخنی است که میان جمع  به صورت در گوشی بگوید.

نامه هائی که سخن می گویند!
در چهارمین آیه باز مسأله ثبت اعمال به خدا نسبت داده شده و اضافه بر این نشان می دهد که نامه اعمال در آن روز به زبان می آید و سخن می گوید! آیه می فرماید: «در آن روز هر امتی را می بینی که از شدت وحشت به زانو درآمده است، هر امتی به سوی کتاب و نامه اعمالش فرا خوانده می شود (و به آنها می گویند) امروز جزای آنچه را انجا می دادید به شما می دهند»، سپس می افزاید: «‌این نوشته ما است که به حق با شما سخن می گوید، ( آری) آنچه را انجام می دادید ما می نوشتیم»! «و تری کل امه جاثیه کل امه تدعی الی کتابها- هذا کتابنا ینطق علیکم بالحق انا کنا نستنسخ ما کنتم تعملون»(جاثیه/ 28و29).

 این آیه به روشنی سخن از نامه اعمال امتها می گوید که یکی از اقسام سه گانه نامه اعمال است، و تعدد این نامه ها در حقیقت تأکیدی است بر ثبت و ضبط  تمام اعمال آدمی، و فراموش نشدن کوچکترین اعمال او. تعبیر به «تدعی» نشان می دهد که از آنها دعوت می شود که نامه اعمال خود را بخوانند و در حقیقت خود حسابرس خویش باشند همانگونه که در آیه 14 سوره اسراء با صراحت آمده است: «اقرا کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیبا» «نامه اعمالت را بخوان، کافی است که خود حسابگر خویش باشی»!

«جاثیه» از ماده «جثو» (بر وزن علو) به معنی نشستن بر سر زانو است. این حالت در اهل محشر یا به خاطر آن است که از شدت وحشت همگی به زانو در می آیند و یا شبیه حالتی است که در قدیم الایام متهمان به هنگام حضور در دادگاه، موقع اعلام رأی به خود می گرفتند یعنی از حالت جلوس به حالت نیم خیز درمی آمدند، حالتی که انسان به هنگام انتظار رویدادهای مهمی به خود می گیرد. جالب اینکه باز در اینجا نوشتن نامه اعمال به ذات پاک خداوند نسبت داده شده است تا معلوم شود نویسنده  نامه اعمال کسی است که نه غفلت درباره او تصور می شود و نه خطا، ازهمه چیز آگاه است، و نسبت به همه چیز احاطه دارد.

«نستنسخ» از ماده «نسخ» در اصل به گفته ارباب لغت به معنی زائل کردن چیزی  به وسیله  چیز دیگر است، و از آنجا که لازمه  نفی چیزی و اثبات چیز دیگری است، گاه این واژه در معنی «نفی» به کار می رود و گاه در معنی «اثبات»  و گاه هر دو، و از آنجا که «نسخه برداری» یا «عسکبرداری» از چیزی، اثبات مطلبی است توأم با صرف نظر کردن از مطلب قبل، واژه «نسخ» و «استنساخ» در مورد آن نیز به کار می رود.

در پنجمین آیه به تعبیر دیگری درباره «نامه اعمال» برخورد می کنیم و آن تعبیر به «طائر» (پرنده) است، می فرماید: «طائر هر انسانی را برگردنش قرار داده ایم و روز قیامت کتابی برای او بیرون می آوریم که آن را در برابر خود گشوده می بیند»، سپس می افزاید: به او می گوئیم «کتابت را بخوان کافی است که امروز خود حسابگر خویش باشی» «و کل انسان الزمناه طائره فی عنقه و نخرج له یوم القیامه کتابا یلقیه منشورا – اقرء کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیبا».

«طائر» در اصل به معنی پرنده است و در اینجا به گفته بسیاری از مفسران به معنی عمل یا نامه اعمال است و این به خاطر آن است که رسم عرب بر این بود که به وسیله پرندگان فال نیک و بد می زدند، بعضی از پرندگان را نشانه نیکبختی و سعادت می شمردند، و اگر به هنگام خروج از منزل یا از شهر در برابرشان نمایان می گشت دلیل بر پیروزی و موفقیت می دانستند، و به عکس بعضی از پرندگان را شوم و دلیل برشور بختی و شکست می پنداشتند، و به این ترتیب «طائر» درمعنی نیکبختی و بدبختی استعمال می شد لذا بعضی از مفسران تصریح کرده اند که معادل کلمه طائر در فارسی، همان بخت است، و از آنجا که قرآن عامل اصلی خوشبختی و بدبختی را اعمال انسان می شمرد این واژه را در مورد نامه اعمال به کار برده است، یعنی قرآن از یک مفهوم خرافی و پنداری، یک واقعیت عینی ساخته مردم را  به سوی او فرا خوانده است.

البته با توجه به جمله «و نخرج له یوم القیامه کتابا یلقیه منشورا» (روز قیامت کتابی برای او بیرون می آوریم که آن را در برابر خود گشوده می بیند) می توان گفت که تفسیر «طائر» به عمل مناسبتر از «نامه اعمال» است، چرا که نامه عمل جداگانه ذکر شده است، از طرفی بودن اعمال در گردن انسان به معنی این است که هرگز از او جدا نمی شود، اگر خوب باشد مایه زینت و آبروی او است و اگر بد باشد همچون غل زنجیر او را آزار می دهد.

دو نکته دیگر در این آیه نیز قابل توجه است: نخست گشوده بودن نامه اعمال در قیامت که همگان از آن آگاه می شوند، و مایه رسوائی صاحبش و یا عزت و آبروی او نزد خلایق است، دیگر اینکه نوشته های نامه عمل آن قدر روشن است که نیازی به حسابگر نیست، کافی است انسان خود حساب خویش را برسد! همچون رنگ پریده و وارفته و حالت پژمردگی و افسردگی بیمار که نشانه حال زار او است و به عکس، طراوت و شادابی چهره او دلیل بر بهبودی حال او می باشد، و به این ترتیب خود می تواند از حال خویش مطلع گردد و نیاز به گواهی دیگری ندارد.

در ششمین آیه به تعبیر تازه ای در مورد اعمال برخورد می کنیم و آن واژه «زبر» جمع زبور به معنی کتاب است، می فرماید: «تمام اعمالی را که آنها انجام می دادند در کتابها ( نامه عمل آنها) ثبت است و هر کار کوچک و بزرگی نوشته می شود» و کل شیی فعلوه فی الزبر- و کل صغیر و کبیر مستطر». گرچه این آیات اشاره به وضع اقوام پیشین است که اعمالی همانند کفار عصر پیامبر (ص) داشتند، ولی بدیهی است وقتی می گوید اعمال آنها ثبت و ضبط شده، مفهومش این است که اعمال همه شما نیز چنین است.

«زبر» در اصل از زبره (در اصل سفره) به معنی قطعه عظیم آهن، گرفته شده سپس این واژه برخطوط درشت و عظیم که برصفحات بزرگی نگاشته می شود اطلاق گردیده و لذا راغب در مفردات می گوید: کل کتاب غلیظ الکتبه یقال له زبور: «هرنامه ای که با خطوط درشت و زبر نوشته شده، به آن زبور گفته می شود» و از این تعبیر استفاده می شود که «زبور» هر کتابی نیست بلکه عظمت خطوط  و استحکام آنها نیز در آن شرط است و انتخاب این تعبیر برای نامه اعمال، انتخابی است پر معنی و بیانگر استحکام  و صراحت نامه اعمال است. تعبیر به «صغیر» و «کبیر» مخصوصا با مقدم داشتن«صغیر» بر «کبیر» که نه تنها در اینجا بلکه در چند مورد از قرآن مجید درباره نامه اعمال آمده، اشاره به این است که هیچگونه استثنائی در ثبت اعمال درباره هیچ عمل و هیچ کس وجود ندارد. «مستطر» از ماده «سطر» که آن نیز به معنی نوشتن است تأکید دیگری بر مسأله ثبت اعمال، البته نه تنها اعمال بلکه گفتارها و نیتها نیز در مفهوم هر دو  آیه جمع است (دقت کنید).

در هفتمین آیه بعد از آنکه اعلام می دارد کافران هرگز امید حساب اعمال را در رستاخیز ندارند ( و به همین دلیل) آیات الهی را تکذیب می کنند می افزاید: (این درحالی است که ) «ما همه چیز را قطعا احصاء کرده و می نویسیم» «و کل شیی احصیناه کتابا».

«احصیناه» از ماده احصاء در اصل از «حصی» به معنی «سنگریزه» گرفته شده، و از آنجا که در گذشته برای شمارش اشیاء به جای استفاده از انگشتان از دانه های سنگ استفاده می کردند واژه «احصاء» به معنی شمارش و نگه داشتن «حساب و نوشتن» یکی است (و به همین دلیل  «کتابا» را مفعول مطلق برای «احصینا» گرفته اند، در حالیکه «مفعول مطلق اند» باید از مصدر همان فعلی باشد که پیش از آن است، ولی چون هر دو واژه یکی است می تواند یکی جانشین  دیگری شود.

نامه هائی در علیین  و نامه هائی در سجین
هشتمین آیه که در دو مورد از سوره مطففین وارد شده اشاره به نامه اعمال نیکان و بدان می کند و جزئیات بیشتری از آن را فاش می سازد. نخست درباره نامه اعمال «بدان» می فرماید: «چنین نیست که آنها (درباره قیامت) می پندارند، مسلما نامه اعمال گنهکاران در «سجین» است و تو چه می دانی که سجین چیست؟ - نامه ای است رقم زده شده و سرنوشتی است حتمی»! « کلا ان کتاب الفجار لفی سجین – و ما ادراک ما سجین – کتاب مرقوم». سپس در چند آیه بعد در همان سوره درباره نامه اعمال نیکان می فرماید: چنین نیست که آنها (درباره معاد) می پندارند، نامه اعمال نیکان در «علیین» است- و تو چه میدانی علیین چیست؟ نامه ای است رقم زده شده و سرنوشتی است قطعی – که مقربان شاهد آنند» «کلا ان کتاب الابرار لفی علیین – و ما ادراک ما علیون- کتاب مرقوم – یشهده المقربون».

قابل توجه اینکه در این آیات سخن از «سجین» و «علیین» است که نامه اعمال نیکان و بدان در آن نگهداری می شود، لذا باید دقیقا معنی این دو واژه روشن شود. «سجین» صیغه مبالغه از ماده «سجن» به معنی «زندان» است، و معانی مختلفی در اینجا برای آن ذکر کرده اند مانند: دوزخ، یا محل خاصی از دوزخ که نامه بدکاران در آنجا بایگانی می شود، ولی از همه صحیحتر چنین به نظر می رسد که «سجین» کتاب جامعی است که نامه اعمال همه انسانها بد به طور مجموعی در آن گردآوری می شود، و به تعبیر ساده مانند «دفتر کل» است که حساب همه طلبکاران و بدهکاران در آنجا جمع است زیرا نامه های اعمال متعدد است.

و اما «علیین» جمع «علی» (بروزن ملی) در اصل از «علو» به معنی «بلندی» گرفته شده است و اشاره به مکانهای بلند و مرتفع است، و لذا به اشخاصی که ساکن قسمتهای مرتفع کوهها هستند اطلاق می شود و در اینجا طبق گفته جمعی از مفسران به معنی برترین مکان بهشت یا برترین  مکان آسمان است.  ولی با مقایسه به آنچه در بالا درباره سجین گفته شد به نظر می رسد که آن هم به معنی دیوان بزرگی است که نامه اعمال نیکان و پاکان در آن یکجا جمع است، دیوان و دفتری است بسیار بلند مرتبه و والا مقام و در جوار قرب پروردگار.

نامه عمل ما در برابر چشم همگان!
در نهمین و آخرین آیه به تعبیر تازه ای در زمینه نامه اعمال برخورد می کنیم که بسیار گویا است می فرماید: «در آن هنگام  که نامه های اعمال گشوده شود.. در آن موقع هرکس می داند چه چیزی  را آماده کرده است»؟! «و اذا الصحف نشرت...علمت نفس ما احضرت». «نشرت» از ماده «نشر» به معنی گستردن و باز کردن  است. این تعبیر در مورد نامه عمل یا به خاطر آن است که به هنگام  مرگ پیچیده می شود و در قیامت به هنگام حساب گشوده خواهد شد، مانند پرونده هائی که با ختم بازپرسی  بسته می شود و سپس در دادگاه باز می شود، و یا به خاطر  آن است که همه آنها  نزد خداوند جمع است و در قیامت در میان صاحبش منتشر و تقسیم می شود. هر یک از مفسران یکی از این معانی را برگزیده و بعضی دو احتمال را با هم ذکر کرده اند اما تفسیر اول مناسبتر به نظر می رسد.

به هرحال نامه های اعمال چنان گسترده خواهد شد که نه تنها صاحبان آنها از آن آگاهی می یابند و اعمال فراموش شده را به خاطر می آورند، بلکه اهل محشر نیز از آن مطلع و آگاه می شوند و این خود یکی از اسباب  شادی و آرامش نیکو کاروان و ناراحتی و عذاب بدکاران است. آیه 13 سوره اسراء که می گوید: «ونخرج له یوم القیامه کتابا یلقیه منشورا» ( روز قیامت برای او نامه ای بیرون می آوریم که آن را گسترده می یابد)، نیز گواه این معنی است.

Sources

Keywords