همزیستی مسالمت آمیز در سیره عملی اسلام

مدارا

رفق و مدارا، از اموری است که در سیره اجتماعی پیامبر (ص)، چه در بعد داخلی و چه در بعد بین المللی، اهمیت بسیاری داشته است، در غیر این صورت، زمینه ای برای هدایت و تبلیغ رسالت به وجود نمی آمد. خدای متعال، خوش خلقی، مدارا و رحمت بودن پیامبر اسلام (ص) را مورد تمجید قرار داد. (آل عمران/ 159؛ انبیاء/ 107؛ شعراء/ 3؛ احزاب/ 21) از نظر اسلام، پیامبر اکرم (ص) نمونه ای برای پیروی عملی می باشد؛ نمونه ای که روش های عملی او در کلیه شئون فردی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و روابط بین الملل قابل دستیابی و پیروی برای مسلمانان است.

سیره عملی پیامبر اکرم (ص)

سیره عملی پیامبر اکرم (ص) را در سه قسمت مورد توجه قرار می دهیم:
1ـ نامه های پیامبر اکرم (ص).
2ـ پیمان های صلح پیامبر اکرم (ص)
3 ـ رفتار مسالمت آمیز در مقابل مخالفان.

1ـ نامه های مسالمت آمیز پیامبر اکرم (ص)
نامه هایی که پیامبر اکرم (ص)، به عنوان دعوت اسلامی به امرا، سلاطین، روسای قبایل و شخصیت های برجسته معنوی و سیاسی نوشته است، از شیوه مسالمت آمیز دعوت او حکایت می کند. حدود 185 نامه، از متون نامه های پیامبر اکرم (ص) که برای تبلیغ و دعوت به اسلام و یا به عنوان «میثاق و پیمان» نوشته است در دست داریم. همه ی این نامه ها حاکی است که روش اسلام در دعوت و تبلیغ، «منطق و برهان» می باشد، نه «جنگ و شمشیر». نصایح، اندرزها، تسهیلات و نرمش هایی که پیامبر اکرم (ص) از خود نشان داده، گواه زنده بر این مطلب است که پیشرفت اسلام زاییده ی نیزه و شمشیر نبوده است. در بیشتر نامه هایی که به وسیله پیامبر اکرم (ص) برای پادشاهان جهان که دارای اعتقاد الهی بوده اند، فرستاده شده، متن آیه 64 سوره آل عمران که همان اعلامیه جهانی اسلام می باشد، مطرح شده است.
برای نمونه، می توان به نامه پیامبر اکرم (ص) به قیصر روم اشاره نمود: «بسم الله الرحمن الرحیم. من محمد عبدلله الی هرقل عظیم الروم. سلام علی من اتبع الهدی؛ اما بعد فانی ادعوک بدعایه الاسلام، اسلم تسلیم یوتک الله اجرک مرتین، فان تولیت فانما علیک اثم الاریسین؛ قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم الا نعبد الا الله و لا نشرک به شیا و لا یتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله فأن تولوا فقولوا اشهدوا بأنا مسلمون؛ از محمد فرزند عبدالله، به هرقل بزرگ پادشاه روم. درود بر آنها که پیروی از حق کنند. تو را به اسلام دعوت می کنم؛ اسلام آور تا در امان و سلامت باشی، خداوند به تو پاداش می دهد، یکی پاداش ایمان خود و دیگر پاداش کسانی که به پیروی تو ایمان می آورند؛ اگر از آیین اسلام رویگردانی، گناه اریسیان (نژاد روم و جمعیت کارگران) نیز بر تو خواهد بود. بگو ای اهل کتاب! ما شما را به یک اصل مشترک دعوت می کنیم که غیر از خدا را نپرستیم، کسی را شریک او قرار ندهیم، بعضی از ما به جز خدا بعضی دیگر را به خدایی نپذیرند، هرگاه آنان از آیین حق سر بتابند، بگویید، گواه باشید که ما مسلمانیم.»

2ـ پیمان های صلح پیامبر اکرم (ص)
سیره پیامبر اسلام (ص) بر انکار ملیت ها و عدم استقلال داخلی آنان استوار نبوده است و با وجود جهانی بودن آیین اسلام، موجودیت قبایل، ملت ها و ادیان دیگر، چه در قلمرو حکومت اسلامی و چه خارج از آن محفوظ بوده است. یکی از دلایل سیره فوق، پیمان نامه های بسیاری است که در دوران حکومت پیامبر اسلام (ص) و بعد از وفات آن حضرت با ملت های مختلف امضا شده است. در تمامی موارد تا هنگامی که ملت های غیر مسلمان به پیمان خود وفادار بوده اند، دولت اسلامی نیز پیمان صلح را نقض نمی کرده است؛ زیرا نقض پیمان از دیدگاه اسلام، گناهی بزرگ و غیر قابل گذشت است. اسلام برای تحقق همزیستی مسالمت آمیز و تحقق صلح در میان ملت ها و جلوگیری از بروز روابط خصمانه و درگیری های خونین، نه تنها برای قراردادها و معاهدات بین المللی ارزش حقوقی فوق العاده ای قائل شده است، بلکه اصولا ملت ها و گروه های دیگر را نیز برای انعقاد پیمان های صلح دعوت کرده و به جامعه اسلامی توصیه می نماید که در این زمینه همواره پیش قدم باشند و این وظیفه در مواردی که تمایلی از طرف دول و گروه های غیر مسلمان نسبت به عقد قراردادهای صلح و همزیستی احساس می شود، تأکید بیشتر می یابد.
پیامبر اکرم (ص) به انعقاد پیمان های همکاری و صلح تمایل شدیدی نشان می داد و حتی قبل از بعثت بر اصل روابط عادلانه بین قبایل، بر پایه پیمان و معاهده اصرار می ورزید و مکرر می فرمود: «من در خانه عبدالله بن جدعان، در جاهلیت شاهد پیمان مشترک جهت حمایت از مظلومان، بین نمایندگان قبایل مختلف عرب بودم و چنان بر این پیمان دلبسته بودم که حاضر نبودم در ازای نقض آن، صاحب پربهاترین شتران باشم اگر در اسلام به چنین پیمانی دعوت شوم، فورا اجابت خواهم کرد.» همچنین، آن حضرت از پیمان صلحی که مسلمانان بعدها با «روم» می بستند، پیشاپیش خبر داد: «رومیان با شما به صلحی توأم با امنیت اقدام خواهند نمود.» در سیره پیامبر اسلام (ص) تعداد زیادی از پیمان های صلح و همکاری دیده می شود که بررسی و تحلیل کامل آن نیاز به تدوین چند کتاب دارد. از مهمترین آنها می توان از پیمان یا منشور مدینه، صلح حدیبیه، پیمان با مسیحیان ایلا و پیمان با مسیحیان سرزمین سینا نام برد. منشور مدینه در نوع خود یک پیمان دفاعی و همه جانبه بین مسلمانان، یهودیان و مشرکین محسوب می شود.

3ـ رفتار مسالمت آمیز پیامبر اکرم (ص) در مقابل مخالفان
در این مورد می توان به رفتار صلح جویانه و مسالمت آمیز پیامبر اکرم (ص) را با کفار قریش، یهود و مسیحیان اشاره نمود:

1- رفتار مسالمت آمیز پیامبر اکرم (ص) با کفار قریش
سرزمین مکه، پایگاه شرک و مشرکان بود. اسلام در این پایگاه مهم ظهور کرد. بنابراین، اولین تماس و دعوت پیامبر اسلام (ص) متوجه مشرکین مکه می باشد؛ این دعوت که بر محور توحید و معاد بود، با دلایل منطقی و با تلاوت آیات قرآن، روح و جان مشرکین را مخاطب قرار می داد و از آنان می خواست که تعقل و تفکر نمایند و خود را از زنجیرهای اوهام و عقاید جاهلی نجات دهند. در مقابل، مشرکین انواع آزارها و اذیت ها را نسبت به پیامبر اکرم (ص) و پیروان اندک او اعمال نمودند؛ سمیه مادر عمار به وسیله نیزه ابوجهل به شهادت رسید. پدرش، یاسر نیز در مکه به شهادت رسید؛ بلال حبشی به وسیله امیه بن خلف در گرمای نیمروز شکنجه شد. پس از چندی، عده ای مسلمانان به دیار غربت، حبشه مهاجرت نمودند؛ در آنجا هم از آزار مشرکین قریش در امان نبودند. پیامبر اسلام (ص) هم مدتی به شهر «طائف» پناه برد. محاصره اقتصادی و سیاسی به اوج خودش رسید و حتی چهل تن به خانه پیامبر اکرم (ص) هجوم بردند که او را به قتل برسانند و در نهایت پیامبر هم شبانه دیار و سرزمین خود را به سوی «یثرب» ترک گفت؛ دوری و جدایی از کعبه و زادگاه پیامبر اکرم (ص) بر آن حضرت بسیار ناگوار آمد، اما خدای متعال به او وعده دارد که دگربار به مکه بازخواهد گشت.
بعد دیگر تلاش مشرکین قریش، جنگ هایی بود که با امکانات فراوان و برای نابودی اسلام انجام دادند که مهمترین آن، جنگ بدر، جنگ احد، جنگ خندق و جنگ احزاب بود. پیامبر اکرم (ص) که منطقش انسان دوستی، مسالمت و احترام به تعهدات بود، در جریان «پیمان حدیبیه» حاضر شد از حقوق مشروع خود بگذرد تا محیط صلح و امن در ایام حج فراهم گردد، اما این پیمان، بعدها توسط مشرکین نقض شد. آری! مشتی زورگو بر کعبه مسلط شده بودند و آن را در سلطه و انحصار خود می دانستند. سپاهیان ده هزار نفری مسلمانان، بدون خونریزی شهر مکه را فتح کردند. سعد یکی از یاران پیامبر اسلام (ص)، شعار خشونت را فریاد زد که: «الیوم یوم الملحمه! الیوم تستحل الحرمه! الیوم اذل الله قریشا!؛ امروز، روز برخوردهای خونین است! امروز حرمت ها شکسته می شود! امروز خداوند قریش را خوار می کند!»
اما، پیامبر رحمت (ص) در رد شعار انتقام فرمود: «الیوم یوم المرحمه، الیوم اعز الله قریشا؛ امروز، روز مهر ورزیدن است، امروز خداوند قریش را عزیز می کند.» آنگاه پیامبر اسلام (ص) به کنار خانه کعبه آمد، کفار قریش منتظر بودند که پیامبر چه دستوری در مورد آنان صادر می کند؛ سپس پیغمبر (ص) با جمله «بروید؛ همگی آزادید» همگان را مورد عفو گذشت قرار داد. همین عمل، طوفانی در سرزمین دل های مشرکین ایجاد کرد که فوج فوج، مسلمان شدند و آیین اسلام را با جان و دل پذیرا گشتند.

رفتار مسالمت آمیز پیامبر اکرم (ص) با یهود

قبایل معروف یهود عبارت بودند از: «بنی قریظه»، «بنی قینقاع» و «بنی نظیر». پیامبر اکرم (ص) پس از مهاجرت به مدینه، برای برقراری امنیت و آرامش یک پیمان دفاعی مشترک منعقد ساخت که در آن دو طایفه ی «اوس» و «خزرج» و «یهود» شرکت داشتند؛ بر اساس این پیمان، یهود متعهد شدند که علیه مسلمانان اقدام خرابکارانه انجام ندهند و در دفاع از مدینه مشارکت داشته باشند. یهود آزادانه به داد و ستد پرداخته و کالاهای خود را در بازار مسلمین به فروش می رساندند. گسترش اسلام در میان مردم، حساسیت یهود و برخی از منافقان را بر ضد پیامبر اکرم (ص) برانگیخت؛ عبدالله بن سلام از دانشمندان یهود به آیین اسلام گروید و پس از مدتی مخیریق به جمع مسلمانان پیوست.
خبر اسلام آوردن آنان موجی از خشم در طوایف یهود پدید آورد؛ به تدریج همکاری یهود با مسلمانان ضعیف شد و حتی پیمان منعقده با مسلمانان را نقض کردند. یهودیان علاوه بر این که در تجارت، دادوستد و فعالیت های اجتماعی آزاد بودند، در فعالیت های مذهبی هم آزادی کامل داشتند. پیامبر اکرم (ص)، دعوت اسلامی را به همه و از جمله یهودیان ابلاغ کرد و هیچ گاه آنان به ترک دین و عقاید خود مجبور نبودند؛ برای مثال، پیامبر اکرم (ص) در یک دستورالعمل ارشادی و حکومتی به عمروبن حزم که او را به یمن فرستاد، نوشت: «هر یهودی و یا نصرانی (مسیحی) که مسلمان شود و اسلام پاک و خالصی اظهار نماید، از جمله گروه مومنان است؛ هر آنچه مسلمانان دارد شامل او نیز می شود و در نفع و ضرر با آنها شریک است و هرکه در یهودیت و نصرانیت خود باقی بماند، هرگز مجبور به ترک دین خود نمی شود.»
پیامبر اکرم (ص) در مقابل بدرفتاری یهودیان صبور بود و از نفاقشان چشم می پوشید و آنها را با مسلمانان برابر می گرفت و به آداب و رسوم دینی آنان احترام می گذاشت و اگر یکی از یهودیان بر خلاف پیمان رفتار می کرد، تنها به مجازات او اکتفا می کرد و دیگران را به گناه او نمی گرفت. آن حضرت در سیره عملیش همواره از گفتگو و جدال احسن برای پیشبرد اهداف مقدس سود می جست و هیچ گاه زبان به الحاد و تکفیر ادیان دیگر نمی گشود. در مقابل، یهودیان به فعالیت های تحریک آمیز و جنگ افروزی مشغول شدند تا جلوی پیشرفت اسلام را بگیرند، از جمله تضعیف عقیده مسلمانان، ایجاد اختلاف، توطئه و قتل پیامبر اسلام (ص) و ده ها عمل خلاف دیگر. به ناچار پیامبر اکرم (ص) با برخی از آنان وارد کارزار نظامی شد و آنان را از مدینه اخراج نمود.

رفتار مسالمت آمیز پیامبر اکرم (ص) با مسیحیان
قرآن کریم موضع مسیحیان را نرم و ملایم توصیف می کند در حالی که موضع مشرکان و یهود نسبت به مسلمانان خشن بود. مسیحیان جزیره العرب و مناطق دیگر مثل شام، شیفته اسلام شدند و آن را از صمیم دل پذیرفتند و آنهایی که همچنان مسیحی باقی ماندند هیچ گاه از سوی مسلمانان به تغییر عقیده و پذیرش آیین اسلام مجبور نشدند و همزیستی مسالمت آمیز مسلمانان و مسیحیان به نحو بارز و آشکار بود؛ قبایل و دسته های مختلف مسیحیان در زمان حیات پیامبر اسلام (ص) و بعد از آن، پیوسته از حمایت مسلمانان برخوردار بودند و مسلمانان بر اساس پیمان صلح که با مسیحیان بسته بودند از منافع و حقوق آنان حمایت می نمودند.
تنها در زمان خلیفه دوم، در سرزمین های اسلامی به جز زنان، اطفال و پیرمردان مسیحی، تعداد 500,000 (پانصد هزار) مسیحی زندگی می نمودند و در مصر 15/000/000 (پانزده میلیون) مسیحی در کمال آرامش و امنیت تحت حکومت مسلمانان بودند. مسیحیان نجران با پیامبر اسلام (ص) صلح نامه امضا کردند که در فرازی از صلح نامه آمده است: «مردم مسیحی نجران و حاشیه آن در سایه خداوند و ذمه محمد رسول خدا می باشند؛ به این که دارایی، جان، دین، افراد غایب و حاضر، خانواده آنان و تجارت و آنچه از کم و زیاد در اختیار دارند، همه محفوظ و در امان است. هیچ اسقف یا کاهنی از آنان، از مقام خود عزل نمی شود و به آنان اهانتی نخواهد شد».

سیره عملی امامان شیعه (ع)

درباره سیره امامان شیعه (ع)، باید توجه داشت که از نظر امامیه، سیره آنان همانند سیره و رفتار پیامبر اسلام (ص) اعتبار و ارزش داشته و قابل استناد است؛ چه آن که آنان نیز الگو و نمونه برای جامعه اسلامی هستند؛ برای مثال، امام صادق (ع)، از وسایل تبلیغی عصر خویش مانند مناظره، مخاطبه، مکاتبه، شعر و تبلیغ عملی برای هدایت و ارشاد مردم استفاده می نمودند. گروه های غیر مذهبی مانند ملحدین، مشرکین و دهریون، نیز گروه های اهل کتاب با امام صادق (ع) به بحث و گفتگو می نشستند. رفتار امام صادق (ع) با این افراد، برخوردی حکیمانه همراه با حلم و صبر بود. ادعاها و ادله های آنها را با متانت و صبوری گوش می کرد و از ادله خصم برای رد مدعای آنان و اثبات اعتقادات اسلامی استفاده می کرد و سرانجام مخاطب را به تسلیم وادار می نمود و کار به آنجا می رسید که زبان به ستایش و مدح امام می گشودند. همچنین مناظره امام رضا (ع) با سران ادیان مختلف را می توان از این نوع به شمار آورد.