زندگینامه و اعتقادات خاقانی

افضل الدین بدیل بن علی خاقانی شروانی، شاعر نامدار ایرانی در سده ششم هجری در شروان متولد شد. پدرش علی نام داشت و درودگر بود، مادرش نیز مسیحی نسطوری و طباخ بوده است، و در دیوان خود از همه این مطالب یاد کرده است:
از سوی پدر دروگرم دان *** استاد سخن تراش دروان
از بر خلایقم سبکبار *** بر مائده ی علی نجار
هستم ز پی غذای جانور *** طباخ نسب ز سوی مادر
در آغاز حقایقی تخلص می کرد، و آنگاه که به وساطت استاد و پدر زنش ابوالعلاء گنجوی به دربار خاقان اکبر منوچهربن فریدون شروانشاه راه پیدا کرد، به خاقانی شهرت یافت. خاقانی در علوم نقلی و برخی از علوم عقلی متبحر بوده، و لذا در اشعار خود به اصطلاحات آن علوم اشاره می کند. وی به سخنان خود اعتقادی تمام داشت. رودکی و عنصری را به چیزی نمی گرفت و جاحظ بصری و امیر معزی را پیشکار خود می دانست. و در فصاحت و بلاغت خود را به حسان ثابت تشبیه می کرد:
چون دید که در هنر تمامم *** حسان عجم نهاد نامم
و ظاهرا از طرف عم خویش کافی الدین عمربن عثمان که مربی او نیز بود، و خاقانی او را، فیلسوف اعظم می خوانده، این لقب را یافته است. و آن را در برخی از اشعار خویش آورده است.

ویژگیهای شعر خاقانی
خاقانی در قصیده سرایی استاد بود. و غزل و تغزل را نیز نیک می سرود، تشبیهات تازه و ترکیبات نوآیین و باشکوه و کم سابقه در اشعار او بسیار است، و در ضمن آن اشارات بسیاری به اصطلاحات علمی و آداب و امثال عامیانه می کند، و همین صفت ها کلام او را دقت خاصی بخشیده است. خاقانی با برخی از شاعران هم عصر خویش چون رشید وطواط که خاقانی او را قدوه الحکماء نامیده، جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی، اثیر اخسیکتی و برخی دیگر مشاعره و معارضه داشته است. و از شاعران گذشته مخصوصا سنائی را ستوده است:
چون زمان عهد سنائی در نوشت *** آسمان چون من سخن گستر بزاد
چون به غزنین ساحری شد زیر خاک *** خاک شروان ساحری دیگر بزاد
وی علاوه بر کلیات دیوان، مثنوی تحفه العراقین، و برخی قطعات نثر نیز نوشته است.

آیین و اعتقاد خاقانی
خاقانی در شمار شاعران معدودی است که از قرآن و حدیث و الفاظ و مضامین آن دو به اقسام گوناگون بهره برداری کرده اند، و با توجه به دیوان خاقانی و تحفه العراقین او به روشنی برمی آید که خاقانی مرد دین است و با هر آنچه بوی بدعت از آن به مشام برسد شدیدا مخالف است، و لذا کلام، فلسفه و علوم عقلی نزد او خوار است «فلسفه کم از فلسی است»، خواندن «شفاء و نجات علت و بیم می آورد»، و نیز «شفائی، شقایی است»، معتزلی که منکر رؤیت حق به چشم سر در دنیا و آخرت است، خاقانی جواب او را اینگونه می دهد و می گوید:
... من طاعت آن کس نکنم *** که نبینم پس از آن دیدارش
رافضیان امت شیطان اند، و بی دین اند و سخت بی ایمان اند. این موارد و موارد دیگر که در دیوان او دیده می شود، نشان می دهد که تنها مذهب اشعری در اصول و شیوه شافعی در فروع مورد قبول اوست و جز آن، همه را نادرست و باطل و بیهوده می انگارد، و با اینکه به اقتضای آن روزگار که ادیب از هر علمی بخشی را می دانست، او نیز برخی اصطلاحات، مباحث فلسفه و علوم عقلی را شنیده و یا خوانده بود، اما اینکه در فلسفه و حکمت تبحر داشته و مانند فیلسوفان و حکیمان در مباحث عقلی بحث منظم می کرده یا قادر به این کار بوده ،نکته ای است که به آسانی نمی توان پذیرفت. در ابیات زیر بیاندیشید تا به اهمیت نکته ای که یاد شد پی ببرید:
خاقانیا نجات مخوان و شفا مبین *** کآرد شفات علت و زاید نجات بیم
کاندر شفاست عارضه ی هر سپید کار *** وندر نجات مهلکه ی هر سیه گلیم
(سپید کار، از اضداد است، هم کنایه از نیکوکار و صالح است و هم به معنی بی آزرم و بی حیا و شوخ؛ در شعر بالا دوم به کار رفته است.)
خواهی نجات مهلکه، منگر نجات پیش *** خواهی شفای عارضه مشنو شفا مقیم
(مقیم: پیوسته و پایدار)
نفی نجات کن که نجاتی است با خطر *** دور از شفا نشین که شفایی است بس سقیم
(شفائی: شفا خوان، آنکه به تعلیم و تعلم شفای ابن سینا مشغول است. خاقانی نسبت به ابوعلی سینا تعریضات زیادی کرده. مثلا می گوید:
دل در سخن محمدی بند *** ای پور علی ز بوعلی چند
چون دیده ی راه بین نداری *** قائد قرشی به از بخاری
مقصود از پور علی: خاقانی و مقصود از بوعلی: ابن سینا، و منظور از قائد قرشی: رسول اکرم (ص)، و مراد از بخاری: ابن سیناست که از بخارا بوده است.
از حق رضا طلب که شفائی است آن بزرگ *** وز دین حدیث ران که نجاتی است آن قویم
قویم: استوار
راه ی ابتدا خدای نماید پس انبیا *** زر اول آفتاب دهد پس کف کریم
***
فلسفی فلسی و یونان همه یونی ارزد *** نفی این مذهب یونان به خراسان یابم
یون و فلس: پول خرد